مهدویت نگاری

درآمد

مسئله[۱]مهدويت ، از آن رو كه در سخنان پيامبر صلى اللّه عليه و آله و سپس امامان عليهم السلام به فراوانى مطرح شده و احاديث آن ، حاوى مسائلى است كه برخى ، جزء دغدغه هاى بشر در تمام دوره هاى تاريخى اند (مانند عدالت خواهى و آينده بشر) و برخى حاوى مسائل فراطبيعى (مانند طول عمر و غيبت امام) ، از قرون اوّليه مورد توجّه مسلمانان قرار گرفته است . گردآورى اين احاديث در موضوعات مختلفى چون : المهدى ، الغيبة ، اَشراط الساعة ، دجّال ، الفتن و الملاحم ، صاحب الزمان و آخر الزمان ، مبناى تأليف رساله ها و كتب بسيار شده است .

به دقت مى توان گفت كه اين مسئله ، يكى از پُرنوشته ترين موضوعات اسلامى به شمار مى رود و كتاب نامه ها و كتاب شناسى هايى[۲]كه در نيم قرن اخير نگارش شده ، گواه گوياى آن است . اين نوشته ، نگاهى اجمالى به اين آثار دارد و گزارشى اجمالى از آنها ارائه مى كند . پيش از ورود به بحث ، يادآورى چند نكته لازم است :

يك . در اين نوشته ، تنها به معرفى آثار مستقل پرداخته ايم و از معرفى آثارى كه فقط بخشى از آنها به موضوع مهدويت اختصاص دارد - كه كم هم نيستند - خوددارى كرده ايم و گر نه اذعان داريم كه اگر چنين آثارى (آثار ضمنى) به اين كتاب شناسى اضافه گردند ، آمار و ارقام ، بسيار بيشتر از اين خواهند بود . براى نمونه ، بسيارى از منابع كهن حديثى اهل سنّت و نيز شيعه ، بخشى را به اين موضوع اختصاص داده اند كه به مواردى اشاره مى گردد .

۱ . المصنّف ، عبدالرزاق (م ۲۱۱ق) ، باب المهدى : ج ۱۱ ، ص ۳۷۱ ؛۲ . المصنّف ، ابن ابى شيبة (م ۲۳۵ق) ، بخش دو از جلد دوم ، ص ۳۲۱ - ۳۲۲ ؛

۳ . سنن ابن ماجة (م ۲۷۳ق) ، باب خروج المهدى : ج ۲ ، ص ۱۳۶۶ - ۱۳۶۸ ؛

۴ . سنن ابى داوود (م ۲۷۵ق) ، كتاب الفتن ، كتاب المهدى ، كتاب الملاحم : ج ۶ ، ص ۱۰۶ - ۱۰۹ ؛

۵ . سنن الترمذى (م ۲۹۷ ق) ، باب ما جاء فى المهدى : ج ۴ ، ص ۵۰۵ - ۵۰۶ ؛

۶ . صحيح ابن خزيمه (م ۳۱۱ ق) ، ج ۱ ، ص ۱۴ ؛

۷ . صحيح ابن حبان (م ۳۵۴ ق) ، ص ۲۶۶ و ۲۹۳ - ۲۹۴ ؛

۸ . موارد الظمآن إلى زوائد ابن حبّان ، هيثمى (۷۳۵ - ۸۰۷ ق) ، باب ما جاء فى المهدى : ص ۴۶۳ .

دو . در معرّفى هر اثر ، سعى بر آن بوده است كه ضمن اشاره به چاپ ، ترجمه و نسخه هاى خطّى آن ، اجمالى از محتواى كتاب و مذهب نويسنده و روش وى نيز بيان گردند .

سه . كتاب هايى كه به عنوان «ملاحم» نوشته شده اند ، برخى به نشانه هاى ظهور مهدى عليه السلام و زمان ظهور ايشان پرداخته اند و برخى ديگر به نشانه هاى برپايى قيامت . روشن است آنچه از اين دو بخش به مهدويت مربوط است ، گروه اوّل است . بدين جهت ، آن دسته از كتاب هاى ملاحم كه به چاپ رسيده اند يا نسخه اى در دسترس داشتند ، بررسى شدند و از آنها هر كدام كه مربوط به موضوع مهدويت بودند ، آورده شدند؛ امّا در بخش آثار مفقود ، چون دسترسى به متن نبود و بررسى و شناسنايى امكان نداشت ، هر آنچه را با عنوان ملاحم در فهرستْ نامه ها ياد شده ، آورديم و لذا ممكن است برخى به مسئله مهدويت مربوط نباشد؛ ولى راه بررسى و ارزيابى بر روى ما بسته است .

همين مطلب در باره كتاب هاى «رجعه» نيز مبناى عمل قرار گرفته است .

چهار . معرفى آثار مهدوى را تا پايان قرن دوازدهم ادامه داده ايم با اين توضيح كه در آثار نوشته شده پس از آن ، تكرار و استفاده از منابع پيشين ، بسيار است و يكباره به جهت شكل گيرى بابيت و بهائيت و برخى امور اجتماعى و سياسى ، نگارش در اين زمينه ، افزايش يافته است . البته به دوره معاصر به اجمال پرداخته ايم و فعاليت هاى عمده معاصر را گزارش كرده ايم .

پنج . اين كتاب شناسى در دو فصل سامان يافته است :

فصل يكم : مهدويت نگارى تا قرن دوازدهم

در اين فصل ، كتاب ها بر اساس قرن معرفى شده اند و در هر قرن ، نخست آثار موجود[۳]معرفى شده و سپس به معرفى آثار مفقود[۴]پرداخته ايم . در پايان اين فصل ، تحليلى نمودارى از آثار و نويسندگان و گرايش هاى مذهبى آنان ارائه شده است .

۱ - ۱ . مهدويت نگارى در قرن سوم

از قرن هاى اوّل و دوم ، هيچ اثرى در موضوع مهدويت در منابع به ثبت نرسيده است . بدين جهت ، معرفى آثار از قرن سوم آغاز مى شود .

الف - آثار موجود

۱ . الفتن ، ۲ ج . حافظ ابو عبد اللَّه نعيم ابن حمّاد مروزى (م ۲۲۸ ق) .

وى استاد بخارى و از عالمان اهل سنّت است .

اين كتاب چندين نوبت در قاهره و بيروت به چاپ رسيده و داراى نسخه هاى خطّى متعدّد است . روش اين كتاب ، حديثى است و مؤلّف ، ۲۰۰۱ حديث را در دو جلد (جلد اول ۱۲۵۴ حديث و جلد دوم ۷۴۷ حديث) در موضوعات : علائم ظهور ، سفيانى ، نام و نسب مهدى عليه السلام ، سيره مهدى عليه السلام ، خروج دجّال ، نزول عيسى عليه السلام و خروج دابّةُ الأرض آورده است .[۵]

ب - آثار مفقود

۲ . كتاب الغيبة ،[۶]على بن حسن جرمى معروف به طاطرى (م ۲۰۵ ق) .

وى از سران فرقه شيعى واقفيه بود .

۳ . الملاحم ،[۷]محمّد بن ابى عمير (م ۲۱۷ ق) .

وى از راويان بزرگ شيعه اماميه (اثنا عشريه) است .

۴ . الصفة فى الغيبة على مذاهب الواقفة ،[۸]عبد اللَّه بن جبله بن حيّان كنانى (م ۲۱۹ ق) .

وى فقيه واقفى بود .

۵ . كتاب الغيبة ،[۹]عباس (عبيس) بن هشام ناشرى اسدى (۲۱۹ يا ۲۲۰ ق) .

وى شيعه اثنا عشرى و از اصحاب امام رضا عليه السلام است .

۶ . الملاحم ،[۱۰]حسن بن على بن فضّال (م ۲۲۴ ق).

وى از راويان شيعى امامى است .

۷ . اخبار المهدى ،[۱۱]عباد بن يعقوب رواجنى (م ۲۵۰ ق).

زِرِكلى از اين كتاب با عنوان أخبار المهدى المنتظر ياد كرده است .[۱۲]برخى او را عامّى المذهب (از اهل سنّت) دانسته اند .[۱۳]

۸ . الرجعة .[۱۴]

۹ . إثبات الرجعة .[۱۵]

۱۰ . الغيبة .[۱۶]

۱۱ . كتاب الملاحم .[۱۷]

۱۲ . حذو النعل بالنعل .[۱۸]

۱۳ . الحجّة فى ابطاء القائم .[۱۹]

شيخ آقا بزرگ تهرانى احتمال داده است كه اين همان كتاب بعدى با عنوان كتاب القائم باشد .

۱۴ . كتاب القائم .[۲۰]

اين آثار ، همگى از فضل بن شاذان نيشابورى (م ۲۶۰ ق) است . وى شيعه اثنا عشرى و از ياران امام جواد عليه السلام ، امام هادى عليه السلام و امام عسكرى عليه السلام است .

۱۵ . كتاب الغيبة ،[۲۱]حسن بن محمّد بن سماعة (م ۲۶۳ ق).

وى از بزرگان فرقه شيعى واقفيه است .

۱۶ . كتاب الغيبة ،[۲۲]ابراهيم بن اسحاق احمرى نهاوندى (زنده در ۲۶۹ ق) .

وى عالمى شيعى است .

۱۷ . صاحب الزمان ،[۲۳]ابو العنبس محمّد بن اسحاق بن ابى العنبس (م ۲۷۵ ق) .

مؤلّف ، از نديمان متوكّل عباسى بوده است .

۱۸ . رساله هايى در پاسخ ابو الحسن على بن احمد بشار و كتاب الاشهاد ابو زيد علوى ،[۲۴]محمّد بن عبد الرحمان ابن قِبّه رازى (م قبل از ۲۸۵ ق).

وى از متكلّمان برجسته شيعه اماميه است .

۱۹ . جمع الأحاديث الواردة فى المهدى ،[۲۵]حافظ ابو بكر بن ابى خيثمه (م ۲۷۹ق).

وى فقيه و محدّث سنّى است .

۲۰ . الملاحم ،[۲۶]محمّد بن حسن صفّار قمى (م ۲۹۰ ق).

مؤلّف ، محدّثى شيعه و امامى است .

۲۱ . الفتن ،[۲۷]ابو يحيى زكريا بن يحيى بزار (م ۲۹۸ ق).

وى محدّث اهل سنّت است .

۲۲ . الملاحم ،[۲۸]حسين بن سعيد بن حماد بن مهران اهوازى.

مؤلّف ، شيعه امامى (اثنا عشرى) است .

۲۳ . الغيبة ،[۲۹]ابوالحسن على بن محمّد بن على سواق.

وى شيعه واقفى است .

۲۴ . الملاحم ،[۳۰]محمّد بن عبداللَّه بن مهران كرخى .

وى عالمى شيعى است .

۲۵ . الرسائل والتوقيعات .[۳۱]

۲۶ . قرب الإسناد إلى صاحب الأمر[۳۲].

۲۷ . الفترة والحيرة .[۳۳]

در كتاب نامه حضرت مهدى ، از آن با الغيبة والحيرة ياد شده است .[۳۴]

۲۸ . الغيبة و مسائله .[۳۵]

اين آثار ، همگى از عبد اللَّه بن جعفر حِميَرى است .

وى شيعه اثنا عشرى و از اصحاب امام رضا عليه السلام ، امام هادى عليه السلام و امام عسكرى عليه السلام است .

۲۹ . كتاب الغيبة ،[۳۶]اسماعيل بن صالح انماطى.

وى شيعه اثنا عشرى و از اصحاب امام رضا عليه السلام است .

۳۰ . كتاب الغيبة .[۳۷]

۳۱ . كتاب الملاحم .[۳۸]

هر دو از على بن حسن بن فضّال است .

وى شيعى فَطَحى مذهب و از اصحاب امام هادى عليه السلام و امام عسكرى عليه السلام است .

۳۲ . دلائل خروج المهدى و ملاحمه ،[۳۹]حسن بن محمّد بن احمد صفّار .

مؤلّف ، شيعه امامى است .

۳۳ . كتاب القائم .[۴۰]

۳۴ . كتاب الملاحم .[۴۱]

هر دو از على بن مهزيار اهوازى است .

وى شيعه اثنا عشرى و از اصحاب امام رضا عليه السلام ، امام جواد عليه السلام و امام هادى عليه السلام است .

۳۵ . كتاب الملاحم و الفتن .[۴۲]

۳۶ . كتاب صاحب الزمان .[۴۳]

۳۷ . كتاب وقت خروج القائم .[۴۴]

هر سه ، از محمّد بن حسن جمهور است .

وى شيعه امامى (اثنا عشرى) و از اصحاب امام كاظم عليه السلام و امام رضا عليه السلام است .

۳۸ . الملاحم ،[۴۵]اسماعيل بن مهران .

از اصحاب امام رضا عليه السلام شمرده شده است .

۳۹ . الملاحم ،[۴۶]محمّد بن اورَمَه.

وى شيعه امامى است .

۴۰ . سيرة القائم ،[۴۷]معلى بن محمّد بصرى .

وى شيعه امامى و از اصحاب امامان متأخّر اماميه است .

۴۱ . كتاب الغيبة .

۴۲ . كتاب القائم الصغير .

۴۳ . كتاب الفتن (اين كتاب با عنوان الملاحم نيز معرفى شده است) .[۴۸]

۴۴ . كتاب الرجعة .[۴۹]

هر چهار اثر ، از حسن بن على بن ابى حمزه بطائنى است .

وى از بزرگان فرقه شيعى واقفيه بود .

۴۵ . الغيبة ،[۵۰]على بن عمر الأعرج .

وى شيعه واقفى است .

۴۶ . التوقيعات ،[۵۱]محمّد بن عيسى بن عبيد بن يقطين.

وى محدّثى شيعى و امامى مذهب است .

۴۷ . كتاب التنبيه ،[۵۲]ابو سهل اسماعيل بن على نوبختى .

وى از متكلّمان برجسته اماميه است .

۴۸ . الملاحم ،[۵۳]ابو حيّون .

شيعه و از خادمان امام رضا عليه السلام بوده است .

۴۹ . الملاحم ،[۵۴]ابو محمّد عمركى بن على بوفكى .

وى شيعه است .

۵۰ . الملاحم ،[۵۵]احمد بن ميثم بن ابى نعيم .

وى شيعه اثناعشرى است .

۵۱ . الملاحم ،[۵۶]ابو عبداللَّه محمّد بن عبّاس بن عيسى غاضرى .

وى شيعه است .

۵۲ . الرجعة ،[۵۷]ابو يحيى احمد بن داوود بن سعيد فزارى جرجانى .

وى از بزرگان اهل حديث و سنّى بوده است .

۱ - ۲ . مهدويت نگارى در قرن چهارم

الف - آثار موجود

۱ . الملاحم ، ابو الحسن احمد بن جعفر بن محمّد ابن المنادى (م ۳۳۶ ق) .[۵۸]

سيّد ابن طاووس در كتاب الطرائف[۵۹]از آن ياد كرده و داراى نسخه خطّى در كتاب خانه مسجد اعظم قم به شماره ۱۹۱۷ است .[۶۰]نسخه ديگرى از اين اثر در كتاب خانه مجلس شوراى اسلامى به شماره ۱۲۷۴ وجود دارد .[۶۱]اين كتاب با تحقيق عبد الكريم عقيلى در بيروت به سال ۱۴۱۸ از سوى انتشارات دار السيرة چاپ شده است .

مؤلف ، از عالمان سرشناس اهل سنّت است .

۲ . كمال الدين و تمام النعمة ، شيخ صدوق (م ۳۸۱ ق) .

اين كتاب ، بارها به چاپ رسيده و نسخه هاى فراوان و چندين ترجمه فارسى دارد .[۶۲]

در كتاب خانه هاى ايران حد اقل ۱۱۵ نسخه خطّى از اين اثر شناسايى شده است .[۶۳]

شيخ صدوق در اين كتاب به غيبت پيامبران ، روايات غيبت از چهارده معصوم ، توقيعات ، معمّرين و مسائل ديگر پرداخته است . كتاب ، داراى ۵۸ باب است . شيخ صدوق در اين كتاب ، تنها به نقل روايت اكتفا نكرده ، بلكه در موارد بسيارى در ابتداى باب يا انتهاى آن توضيحاتى آورده است . علاوه بر آن در ابتداى كتاب ، مقدّمه اى طولانى بيش از يك صد صفحه در مباحث امامت به صورت كلّى و پاسخ به شبهات نگاشته است .

۳ . الغيبة ، محمّد بن ابراهيم بن جعفر نعمانى (زنده در ۳۴۲ق) .[۶۴]

از اين اثر در كتاب خانه هاى ايران ده نسخه خطّى شناسايى شده است .[۶۵]

اين كتاب ، بارها به چاپ رسيده و چندين ترجمه چاپ شده به زبان فارسى دارد .[۶۶]نويسنده ، پانصد حديث در باره امام مهدى عليه السلام گرد آورده است . سال تأليف آن ۳۴۲ هجرى است .

ب - آثار مفقود

۴ . اخبار المهدى .[۶۷]

۵ . ذكر كلامه فى الملاحم .[۶۸]

اين دو اثر از ابو احمد عزيز بن يحيى بن احمد بن عيسى جلودى (م ۳۰۲ يا ۳۳۲ ق) است .

وى شيعه امامى و از اصحاب امام جواد عليه السلام است .

۶ . كتاب الغيبة .[۶۹]

۷ . كتاب الملاحم .[۷۰]

۸ . كتاب الرجعة .[۷۱]

همگى از محمّد بن مسعود عياشى (م حدود ۳۲۰ ق) است .

مؤلّف از بزرگان شيعه اماميه است .

۹ . الغيبة ،[۷۲]محمّد بن على بن ابى العزافر (م ۳۲۳ ق) .

وى عالمى شيعى است .

۱۰ . جزء فى المهدى ،[۷۳]ابو الحسن احمد بن جعفر بن محمّد المنادى (م ۳۳۶ ق) .

۱۱ . كتاب الغيبة .[۷۴]

۱۲ . كشف الحيرة .[۷۵]هر دو از سلامة بن محمّد بن اسماعيل (م ۳۳۹ ق) است .

وى عالمى شيعى است .

۱۳ . إبّان[۷۶]حكم الغيبة ،[۷۷]ابو القاسم على بن احمد كوفى (م ۳۵۲ ق) .

وى عالمى شيعى است .

۱۴ . كتاب فى ذكر قائم آل محمّد ،[۷۸]ابو سعيد احمد بن رميح مروزى (م ۳۵۷ ق).

مؤلف، عالمى شيعى است .

۱۵ . الهداية فى تاريخ النبى والائمة ، ابو عبد اللَّه حسين بن حمدان جنبلائى (م ۳۵۸ ق) .

جلد دوم اين كتاب به امام مهدى اختصاص دارد .[۷۹]

وى از نويسندگان شيعى است كه شيخ طوسى او را در فهرست آورده است .[۸۰]

۱۶ . كتاب فى الغيبة .[۸۱]

۱۷ . كتاب الاشفية فى معانى الغيبة .[۸۲]

اين دو اثر از حسن بن حمزه علوى حسينى (م ۳۵۸ ق) است .

مؤلّف ، عالمى شيعى است .

۱۸ . كتاب الغيبة و ذكر القائم ،[۸۳]حسن بن محمّد بن يحيى (م ۳۵۸ ق) .

مؤلف، از علماى شيعه است .

۱۹ . حذو النعل بالنعل .[۸۴]

۲۰ . المصباح .[۸۵]

۲۱ . الرسالة الاُولى فى الغيبة .[۸۶]

۲۲ . الرسالة الثانية فى الغيبة .[۸۷]

۲۳ . الرسالة الثالثة فى الغيبة .[۸۸]

۲۴ . الرجعة .[۸۹]

۲۵ . كتاب السر المكتوم إلى الوقت المعلوم .[۹۰]

۲۶ . كتاب علامات آخر الزمان .[۹۱]

۲۷ . الغيبة .

اين كتاب را سيد هاشم بحرانى و صاحب رياض العماء ذكر كرده اند و صاحب رياض تصريح دارد كه غير از كمال الدين است .[۹۲]

اين نُه اثر ، به شيخ صدوق (م ۳۸۱ق) منسوب است ؛ ولى متأسفانه به آنها دسترسى نيست .

۲۸ . أخبار الدولة فى ظهور المهدى ،[۹۳]احمد بن ابراهيم ابن جزار قَيروانى (م ۴۰۰ ق) .

او از پزشكان مغربى و پيرو مذهب مالكى بوده است .

۲۹ . كتاب المهدى ،[۹۴]عيسى بن مهران .

وى عالمى شيعى است .

۳۰ . الملاحم ،[۹۵]ابوالقاسم على بن حسن قاسم يشكرى معروف به ابن طبال .

وى از مشايخ تَلّعُكبرى در كوفه و عالمى شيعى است .

۳۱ . الملاحم ،[۹۶]ابو جعفر محمّد بن احمد بن يحيى اشعرى قمى .

از بزرگان شيعه است .

۳۲ . الملاحم ،[۹۷]ابراهيم بن حكم بن ظهير فزارى.

وى عالمى شيعى است .

۳۳ . الملاحم ،[۹۸]ابوالحسن على بن ابى صالح كوفى .

وى از عالمان شيعه است .

۳۴ . كتاب الغيبة ،[۹۹]على بن محمّد بن عمر بن رباح .

وى عالمى شيعى است .

۳۵ . الغيبة ،[۱۰۰]محمّد بن قاسم ابوبكر .

وى متكلّم شيعه مذهب است .

۳۶ . اخبار القائم ،[۱۰۱]ابو الحسن على بن محمّد بن ابراهيم ، علان كلينى رازى .

عالمى شيعى است .

۳۷ . كتاب الغيبة ،[۱۰۲]حنظلة بن زكريا تميمى .

مذهب وى شيعه است .

۳۸ . كتاب الشفاء و الجلاء فى الغيبة ،[۱۰۳]احمد بن على بن خضيب .

وى عالمى شيعى است .

۳۹ . الغيبة وكشف الحيرة .[۱۰۴]

۴۰ . الكشف و الحجّة .[۱۰۵]

احتمال دارد كه دو كتاب ، يكى باشد .

از محمّد بن احمد بن عبداللَّه قضاعة است .

وى عالمى شيعى است .

۴۱ . ترتيب الادلة فيما يلزم خصوم الامامية دفعه عن الغيبة والغائب ،[۱۰۶]احمد بن حسين بن عبداللَّه مهرانى آبى (آوه اى) .

از عالمان شيعه است .

۴۲ . إزالة الران عن قلوب الاخوان فى معنى الغيبة .[۱۰۷]

۴۳ . كتاب التحيّر .[۱۰۸]

هر دو اثر از محمّد بن احمد بن جنيد است .

وى عالمى شيعى است .

۴۴ . فى ذكر من روى من طرق اصحاب الحديث ان المهدى من ولد الحسين وفيه أخبار القائم ،[۱۰۹]احمد بن محمّد بن احمد ابو على جرجانى .

مؤلف، از علماى شيعه است .

۴۵ . الفتن ،[۱۱۰]ابو صالح احمد بن عيسى سليلى .

از عالمان اهل سنّت است كه سيّد ابن طاووس كتابش را در الفتن خود آورده است .

۴۶ . أخبار أبى عمرو و أبى جعفر العمريين ،[۱۱۱]ابو نصر هبة اللَّه بن احمد بن محمّد كاتب (م بعد از ۴۰۰ ق) .

وى از علماى شيعى مذهب است .

۱ - ۳ . مهدويت نگارى در قرن پنجم

الف - آثار موجود

۱ . الفصول العشرة فى الغيبة .

اين اثر ، يك بار در نجف به سال ۱۳۷۰ ق و بار دوم در سال ۱۴۱۳ ق در مصنفات الشيخ المفيد به چاپ رسيده است . شيخ مفيد (م ۴۱۳ ق) در اين كتاب ، به ده پرسش درباره مهدى عليه السلام از قبيل : فلسفه غيبت ، طول عمر ، علائم ظهور و ملاقات كنندگان پاسخ گفته است . اين كتاب ، چند نسخه خطّى دارد و به فارسى نيز با عنوان ده انتقاد و پاسخ ترجمه شده است .[۱۱۲]

۲ . الرسالة الاُولى فى الغيبة .

اين رساله در سال ۱۳۷۰ ق در نجف ، ضمن مجموعه خمس رسائل فى اثبات الحجّة و در قم ضمن مجموعه عدة رسائل للشيخ المفيد به چاپ رسيده است . در سال ۱۴۱۳ ق نيز در ضمن مجموعه آثار كنگره شيخ مفيد ، جلد هفتم نشر يافته است . اين رساله ، درباره حديث «من مات و لم يعرف امام زمانه» است .

۳ . الرسالة الثانية فى الغيبة .

اين رساله نيز مانند رساله پيشين ، در نجف و قم و سپس در ضمن مجموعه آثار كنگره شيخ مفيد منتشر شده است . محقّق طباطبايى از آن با عنوان كتاب الجوابات فى خروج المهدى ياد كرده است .[۱۱۳]

۴ . الرسالة الثالثة فى الغيبة .

اين رساله در جلد هفتم مجموعه آثار كنگره شيخ مفيد چاپ شده و در باره ياران سيصد و سيزده گانه امام مهدى است .[۱۱۴]

۵ . الرسالة الرابعة فى الغيبة .

در جواب اين سؤال است كه اگر سبب غيبت امام زمان عليه السلام كثرت دشمنان و ترس از رويارويى با آنان است ، پدران حجت عليه السلام در شرايط سختِ ترس بودند و دشمنان بيشترى داشتند ، با اين حال ، آنان در غيبت به سر نبردند و در جامعه حضور داشتند .

اين اثر در ضمن مجموعه آثار كنگره شيخ مفيد به چاپ رسيده است و چندين نسخه از آن در كتاب خانه آية اللَّه مرعشى قم به شماره ۱۷/۱۲۸۰۷ ، ۲۵/۲۵۵ ، ۱۶/۲۴۳ و ۵/۱۲۸۰۷ وجود دارد .

اين پنج اثر (يعنى از كتاب الفصول العشرة تا الرسالة الرابعة فى الغيبة) از محمّد بن محمّد بن نعمان عكبرى (شيخ مفيد) (م ۴۱۳ ق) است .

۶ . مسألة فى الغيبة ، قاضى عبد الجبار معتزلى (۴۱۵ ق) .

نسخه اى در واتيكان به شماره ۱۲۰۸ دارد .[۱۱۵]

وى از متكلّمان نامدار اهل سنّت است .

۷ . الأربعون حديثاً فى المهدى ، ابو نعيم احمد بن عبد اللَّه اصفهانى (م ۴۳۰ ق) .

از اين رساله ؛ نسخه خطّى در نجف و قم موجود است و برخى مؤلّفان چون سيوطى ، اربلى ، بحرانى و ديگران ، آن را به صورت كامل در كتب خود آورده اند . اين رساله در قرن دهم توسط مقدّس اردبيلى (م ۹۹۳ ق) و ابو الحسن على بن حسن زواره اى (م ح ۹۴۷ ق) ، ترجمه شده است . در دوره معاصر نيز حجّت بلاغى ، آن را ترجمه كرده است .[۱۱۶]اين كتاب با تحقيق على جلالى باقر در نشريه تراثنا (ش ۷۷) به چاپ رسيده است .

وى از عالمان اهل سنّت است .

۸ . المقنع فى الغيبة .

اين كتاب ، نخست به صورت رساله در مجله تراثنا[۱۱۷]به چاپ رسيد و سپس به صورت مستقل در سال ۱۴۱۶ ق توسط مؤسسه آل البيت چاپ شد .

سيّد مرتضى در اين كتاب ، امامت مهدى عليه السلام را بر پايه دو اصل «لزوم عقلى امامت» و «لزوم عقلى عصمت امام» اثبات مى كند و در ادامه ، از حكمت و فلسفه غيبت سخن مى گويد و تفاوت غيبت با عدم وجود را بيان مى كند .

در پايان اين كتاب، رساله اى مختصر با عنوان «كتاب الزيادة المكمّل بها كتاب المقنع» از سيّد مرتضى آورده شده كه برخى از زواياى غيبت را روشن مى كند .

۹ . مسألة وجيزة فى الغيبة .

اين اثر در سال ۱۹۵۵ م در بغداد چاپ شد و ترجمه فارسى آن به قلم سيد حسن افتخارزاده از سوى انجمن حجّيته در سال ۱۳۶۰ منتشر شد .

اين دو اثر از سيّد مرتضى (م ۴۳۶ ق) هستند .

۱۰ . البرهان على صحّة طول عمر الإمام صاحب الزمان ، ابو الفتح محمّد بن على بن عثمان كراجكى (م ۴۴۹ ق) .

اين كتاب، چاپ سنگى اى در سال ۱۳۲۲ ق در تبريز و چاپ جديدى بدون تاريخ و ناشر در سال هاى اخير دارد . نويسنده - كه از شاگردان شيخ مفيد و از علماى اماميه است - در اين اثر ، دلايل عقلى و نقلى راز طول عمر و سرگذشت گروهى از معمّرين را آورده است . اين كتاب ، ضمن كتاب گنجينه معارف شيعه اماميه، از سوى ميرزا محمّد باقر كمره اى (در ج ۲ ص ۱۲۱ به بعد) ترجمه شده است .

۱۱ . الغيبة ، محمّد بن حسن الطوسى (م ۴۶۰ ق) .

شيخ طوسى در اين كتاب ، ضمن فصولى به اين موضوعات پرداخته است : مباحث كلّى امامت ، ولادت امام زمان ، ردّ فِرَق غير دوازده امامى ، توقيعات ، وكلاى ائمّه ، عمر امام ، توقيت ، نشانه هاى ظهور ، صفات و سيره امام .

شيخ طوسى اين كتاب را به روش كلامى نوشته است .

اين كتاب ، چاپ هاى متعدد دارد و با عنوان تحفه قدسى به فارسى ترجمه شده است .[۱۱۸]از اين اثر پنج نسخه خطّى در كتاب خانه هاى ايران شناسايى شده است .[۱۱۹]

ب - آثار مفقود

۱۲ . اخبار الوكلاء الأربعة .[۱۲۰]

۱۳ . ما نزل من القرآن فى صاحب الزمان .[۱۲۱]جواد على ، اين دو كتاب را يكى مى داند .[۱۲۲]

از ابو عبد اللَّه احمد بن محمّد بن عياشى جوهرى (م ۴۰۱ ق) است .

وى از علماى شيعى است .

۱۴ . النقض على الطلحى فى الغيبة .

۱۵ . مختصر فى الغيبة .[۱۲۳]

برخى احتمال داده اند اين كتاب ، يكى از رساله هاى شيخ مفيد در موضوع غيبت است .[۱۲۴]

۱۶ . مسألة فى الرجعة .

اين كتاب ، داراى نسخه خطّى در كتاب خانه آية اللَّه مرعشى است .[۱۲۵]

۱۷ . جوابات الفارقيين فى الغيبة .[۱۲۶]

اين كتاب ، با نام هاى ديگرى نيز معرفى شده است : جوابات الفريقين فى الغيبة ، جوابات الميّافارقين .[۱۲۷]

اين سه اثر از شيخ مفيد (م ۴۱۳ ق) است .

۱۸ . مستوفى اخبار الوكلاء الاربعة .[۱۲۸]

۱۹ . اخبار الأبواب .[۱۲۹]

جواد على اين دو را يكى مى داند .[۱۳۰]از ابو العباس احمد بن على بن عبّاس بن نوح سيرافى (م بعد از ۴۱۳ ق) است .

از علماى شيعى است .

۲۰ . اخبار المهدى .[۱۳۱]

۲۱ . صفة المهدى .

يوسف بن يحيى مَقدسى در عقد الدرر ، ۲۹ حديث از آن روايت كرده است[۱۳۲].

۲۲ . نعت المهدى .

حافظ ابو عبداللَّه گنجى در كتاب البيان فى أخبار صاحب الزمان ، از اين كتاب روايت نقل كرده است .[۱۳۳]

۲۳ . ذكر المهدى ونعوته .[۱۳۴]

سيّد ابن طاوس در الطرائف ، فهرست ابواب آن و تعداد احاديث هر كدام را بر شمرده و تعداد احاديث آن را ۱۵۶ حديث دانسته است .

۲۴ . مناقب المهدى .

حافظ ابو عبداللَّه گنجى در كتاب البيان فى أخبار صاحب الزمان ، پانزده حديث از آن روايت كرده[۱۳۵]و يوسف بن يحيى مَقدسى شافعى در عقد الدرر ، سيزده حديث از آن نقل كرده است .[۱۳۶]

۲۵ . الفتن .[۱۳۷]

۲۶ . كتاب المهدى .[۱۳۸]اين هفت اثر ، از ابو نعيم اصفهانى (م ۴۳۰ ق) است . وى از عالمان برجسته و پُر تأليف اهل سنّت است .

۲۷ . الفتن ،[۱۳۹]ابو عمرو عثمان بن سعيد دانى (م ۴۴۴ ق).

مؤلف، از عالمان اهل سنّت و صاحب كتابى در قرائات است .

۲۸ . الاستطراف فى ذكر ما ورد فى زمن الغيبة فى الانصاف ،[۱۴۰]ابو الفتح محمّد بن على بن عثمان كراجكى (م ۴۴۹ ق).

جواد على ، عنوان كتاب كراجكى را البرهان على طول عمر صاحب الزمان آورده است .[۱۴۱]

۲۹ . المسألة فى مولد صاحب الزمان ،[۱۴۲]ابو يعلى محمّد بن حسن بن حمزه (م ۴۶۳ ق)

مذهب وى شيعه است .

۳۰ . كتاب الفتن والملاحم ،[۱۴۳]ابو عبداللَّه جعفر بن محمّد بن مالك كوفى .

از علماىِ شيعى است .

۳۱ . الحجة فى ابطاء القائم ،[۱۴۴]ابو حسين محمّد بن بحر رُهنى سجستانى.

وى عالمى شيعى است .

۳۲ . كتاب الغيبة ،[۱۴۵]مظفّر بن على بن حسين حمدانى .

وى عالمى شيعى است .

۳۳ . الفرج فى الغيبة ،[۱۴۶]محمّد بن على بن فضل بن تمام .

شيعه و استاد استادان نجاشى است .

۳۴ . كتاب الغيبة ،[۱۴۷]عبد الوهاب مادرايى .

وى عالمى شيعى است .

۳۵ . كتاب الغيبة ،[۱۴۸]احمد بن محمّد بن عمران .

از استادان نجاشى و شيعه است .

۳۶ . كتاب الغيبة ،[۱۴۹]محمّد بن زيد بن على فارسى .

وى از علماى شيعى است .

۱ - ۴ . مهدويت نگارى در قرن ششم

از آن جا كه هيچ يك از نگارش هاى قرن ششم در باره مهدويت اكنون در دست نيست ، تنها به ذكر نام آثار مفقود مى پردازيم .

۱ . أخبار المهدى ، ابو العلاء همدانى (م ۵۶۹ ق) .

مذهب مؤلّف ، شيعه است .

۲ . مسألة السر فى الأعور الدجّال ،[۱۵۰]ابو القاسم عبد الرحمن بن عبد اللَّه سهيلى مالكى (۵۸۱ ق) .

مؤلف، سنّى است .

۳ . كشف المخفى فى مناقب المهدى ، يحيى بن سعيد حلّى معروف به ابن بطريق (م ۶۰۰ ق) .

مؤلف ، شيعى مذهب است .

اين كتاب ، يك صد و ده روايت از طريق اهل سنّت آورده است و سيد ابن طاووس ، فهرست آن را به تفصيل آورده است .[۱۵۱]

۴ . اشراط الساعة ،[۱۵۲]ابو محمّد عبد الغنى بن عبد الواحد مَقدسى حنفى (م ۶۰۰ ق) .

وى داراى مذهب حنفى و از علماى فلسطين است .

۵ . الملاحم والفتن وما اصاب السلف ويصيب الخلق من المحن ،[۱۵۳]محمّد بن قاسم طوسى (ق ۶ ق) .

وى از علماى شيعى است .

۶ . الأربعون حديثاً فى المهدى ،[۱۵۴]سراج الدين بغدادى قزوينى (ق ۶ ق) .

از عالمان اهل سنّت است .

۷ . كتاب التعازى ،[۱۵۵]محمّد بن على بن حسن علوى (ق ۶ ق) .

مؤلف، شيعه است .

۱ - ۴ . مهدويت نگارى در قرن هفتم

الف - آثار موجود

۱. عنقاء مغرب فى ختم الأولياء و شمس المغرب .

اين رساله در مناقب مهدى عليه السلام و خاتم الأوصياء بودن ايشان است و نسخه اى در ۶۴ ورق در كتاب خانه آية اللَّه مرعشى به شماره ۴۱۰۵ دارد .[۱۵۶]اين كتاب بارها به چاپ رسيده است .

۲ . رسالة فى المهدى .

اين رساله در بخش مخطوطات دار الكتب قاهره ، ضمن مجموعه شماره ۱۴۵۱ در ۳۸ برگ موجود است . مرحوم حاج شيخ حسن سعيد تهرانى ، آن را در ضمن كتاب محاضرة حول الإمام المهدى به چاپ رسانده است . ابن عربى در اين رساله از نسب و سيرت و شمايل بقية اللَّه (مهدى عليه السلام ) سخن گفته است .

۳ . الميمية .

اين قصيده در موضوع ظهور امام مهدى عليه السلام سروده شده است كه يكى از بيت هاى آن چنين است :[۱۵۷]

اذا دار الزمان على حروف                 ببسم اللَّه فالمهدى قاما .

اين قصيده ، شرحى دارد با عنوان بيان الحق .[۱۵۸]

۴ . قصيدة فى المهدى .

اين قصيده ، نسخه اى در كتاب خانه ظاهريه دمشق به شماره ۶۸۲۴ دارد و در ابتداى ديوان محيى الدين نيز چاپ شده است .[۱۵۹]

۵ . شق الجيب فى أسرار حروف علم الغيب .

كتابى است با ادبيات رمزى در باره مهدى عليه السلام و آخر الزمان . بارها در مجموعه رسائل ابن عربى در قاهره و حيدرآباد و بيروت ، چاپ شده است .

اين پنج اثر ،[۱۶۰]از محيى الدين ابن عربى (م ۶۳۸ ق) هستند .

وى پايه گذار عرفان نظرى و از عالمان اهل سنّت است .

۶ . البيان فى أخبار صاحب الزمان ، حافظ ابو عبد اللَّه محمّد بن يوسف بن گنجى شافعى (م ۶۵۸ق) .

نويسنده ، از عالمان اهل سنّت است . اين كتاب بارها به صورت مستقل يا همراه برخى از كتاب ها مانند : كفاية الطالب والزام الناصب به چاپ رسيده است . هم چنين با عنوان خورشيد پنهان ترجمه شده و نشر يافته است . كتاب ، داراى ۲۵ باب است و از غيبت ، ظهور ، سيرت ، فتوحات ، بشارات ، امكان طول و حيات مهدى عليه السلام بحث كرده است .

آية اللَّه حسن زاده آملى در وصف اين كتاب چنين نوشته است : «كتاب بيان در عين حال كه صغير الحجم است ، بسيار عظيم النفع است . اين كتاب موجز ، داراى فوايدى گران قدر و ارزشمند است و هر چند هر يك از ابواب آن را در امر صاحب الأمر (عجل اللَّه تعالى فرجه الشريف) اهميتى به سزاست ، لكن بعضى از ابواب به خصوص باب هاى دوم ، هفتم ، نهم ، سيزدهم ، بيست و چهارم و بيست و پنجم را شأنى ديگر و در خور دقّت بيشتر و بهتر است» .[۱۶۱]

دو نسخه خطّى از اين كتاب در ايران وجود دارد : يكى ، در كتاب خانه مجلس شوراى اسلامى به شماره ۷۰۴۲ و ديگرى ، در كتاب خانه آية اللَّه مرعشى به شماره ۲۵۵۳ .

۷ . التشريف بالمنن فى التعريف بالفتن ، سيد ابن طاووس (م ۶۶۴ ق) .

نام اصلى اى كه مؤلف بر آن نهاده همين است ، ولى با عناوين ديگرى چون الفتن والملاحم، الملاحم والفتن، الملاحم والفتن فى ظهور الغائب المنتظر نيز منتشر شده است.

از اين كتاب ، نسخه هاى متعدد موجود است و بارها به چاپ رسيده است .[۱۶۲]اين كتاب در قم به سال ۱۳۹۸ ق توسط منشورات رضى و در اصفهان به سال ۱۴۱۶ق توسط مؤسّسه صاحب الأمر به چاپ رسيده است . نسخه اى خطى به شماره ۵۲۲۸ در كتاب خانه دانشگاه تهران وجود دارد كه ادعا شده گويا به خط مؤلّف است .

تصويرى از همين نسخه در كتاب خانه محقّق طباطبايى در قم موجود است .[۱۶۳]

سيد ابن طاووس در اين كتاب ، مباحث مهم آخر الزمان را بيان مى دارد . از اين رو علامات ظهور صاحب الزمان عليه السلام ، اوصاف و ويژگى ها و چگونگى بيعت با ايشان و حاكميت مهدى عليه السلام ، بخش هاى زيادى از كتاب را به خود اختصاص داده است . ضمناً مصنّف ، نخست بخش هايى از كتاب الفتن ابن حمّاد (م ۲۲۸ ق) ، الفتن ابو صالح سليلى (ق ۴ ق) و الفتن ابو يحيى زكريا (م ۲۹۸ ق) را آورده است كه بيش از سه چهارم كتاب را گرفته است و در پايان ، مطالب خود را آورده است .

۸ . علامات يوم القيامة ، حافظ ابو عبد اللَّه محمّد بن احمد قرطبى انصارى (م ۶۷۱ ق) .

اين كتاب ، در قاهره به چاپ رسيده و از خروج دجّال ، ظهور مهدى عليه السلام و نشانه هاى ظهور ، سخن گفته است .

وى از مفسّران اهل سنّت و صاحب تفسير أحكام القرآن است .

۹ . دعاى استدعاى فرج براى ظهور و شهود حضرت حجّت عليه السلام ، خواجه نصير (م ۶۷۲ ق) .[۱۶۴]اين اثر ، رساله مختصرى است كه در چهل صفحه جيبى كه در سال ۱۳۶۶ ش منتشر شده است .

۱۰ . علامات المهدى ، محمّد بن اسحاق رومى ، مشهور به صدر الدين قونوى (م ۶۷۳ ق) .

نسخه اى ضمن مجموعه شماره ۱۳۲۱۲ در كتاب خانه آية اللَّه مرعشى دارد كه در ضمن كتاب بزرگداشت نامه سيد محمود مرعشى چاپ شده است . دو نسخه ديگر از آن نيز در كتاب خانه سليمانيه تركيه ، يكى ضمن مجموعه شماره ۴۳۱۰۰ در بخش حاج محمود افندى و ديگرى ، ضمن مجموعه شماره ۴۸۴۹ در بخش اياصوفيه ، موجود است .

وى از فيلسوفان و عارفان فارسى زبان اهل سنّت در قرن هفتم هجرى است .

۱۱ . عقد الدرر فى أخبار المنتظر ، يوسف بن يحيى بن على بن عبد العزيز المَقدسى الشافعى السلمى (۶۸۵ ق).

وى از عالمان شافعى بيت المقدّس است .

از اين اثر ، نسخه اى در كتاب خانه آية اللَّه مرعشى ،[۱۶۵]و دو نسخه در آستان قدس رضوى به شماره هاى ۱۷۵۱ و ۱۷۵۲ موجود است .

از اين كتاب ، نسخه هاى متعدد در برلين و قاهره موجود است و بارها به چاپ رسيده است .[۱۶۶]

در اين كتاب ، ۴۹۱ حديث در دوازده باب ، گردآورى شده است .

ب - آثار مفقود

۱۲ . تحقيق غيبة المنتظر ،[۱۶۷]اشرف بن اغر بن هاشم علوى (۴۸۲ - ۶۱۰ ق) .

مؤلف، از عالمان شيعه و از مشايخ ابن ابى طى است .

اين كتاب ، با عنوان الغيبة للحجة نيز معرفى شده است .

۱۳ . مشاهدة الآيات فى أشراط الساعة وظهور العلامات .[۱۶۸]

۱۴ . أحوال صاحب الزمان .[۱۶۹]

اين دو اثر ، از محمّد بن مؤيّد معروف به سعد الدين حمويى جوينى (م ۶۵۰ ق) است .

وى از مشايخ صوفيه و سنّى مذهب است .

۱۵ . الملاحم ،[۱۷۰]دانيال (ظاهراً ق ۷ ق) .

اطلاعات بيشترى از نويسنده به دست نيامد؛ امّا ظاهراً ترجمه اى عربى از كتاب عبرانى مَلحمه دانيال نبى باشد كه حُبَيش بن ابراهيم تفليسى (م ح ۶۰۰ ق) آن را ديده و به فارسى ترجمه كرده و از ديگر منابع عربى نيز مطالبى بر آن افزوده است . كتاب تفليسى ، بارها چاپ شده است .

۱ - ۶ . مهدويت نگارى در قرن هشتم

الف - آثار موجود

۱ . النهاية فى الفتن والملاحم ، عماد الدين ابو الفداء اسماعيل بن عمر ، ابن كثير (م ۷۷۴ ق) .

نويسنده ، از مفسّران و مورّخان مشهور اهل سنّت است .

اين كتاب ، با عنوان هاى ديگرى چون : النهاية او الفتن والملاحم ، الفتن والملاحم الواقعة فى آخر الزمان ، والنهاية فتن واهوال آخر الزمان (مختصر نهاية البداية) به چاپ رسيده است .

همچنين بخش هايى از آن به صورت مستقل با عناوينى چون: صفة الجنّة، صفة النار، اهوال يوم القيامة به چاپ رسيده است .

در اين كتاب ، چندين باب به امام مهدى اختصاص دارد مانند :

- ذكر المهدى الذى يكون فى آخر الزمان ؛

- قول الرسول صلى اللّه عليه و آله : لو لم يبق من الدنيا الا يوم لبعث اللَّه رجلاً منا يملأها عدلاً ؛

- قول الرسول صلى اللّه عليه و آله : لا تنقضى الدنيا حتى يملك العرب رجل من اهل بيتى ؛

- قول الرسول صلى اللّه عليه و آله : المهدى من عترتى من ولد فاطمة ؛

- خروج المهدى وبقاءه .[۱۷۱]

همچنين روايات دجّال را به تفصيل آورده است . روايات اشراط الساعة و پاره اى پيشگويى ها نيز بخشى از آنهاست . البته بخش عمده اى از روايات اين كتاب (جلد دوم) به روز قيامت و بهشت و جهنّم اختصاص دارد .

۲ . مختصر اثبات الرجعة ، سيّد بهاء الدين على بن غياث الدين عبدالكريم بن عبدالحميد نيلى (م ۷۹۰ ق) .

اين كتاب ، مختصرى از اثبات الرجعة فضل بن شاذان است . شيخ آقا بزرگ آن را مختصر الغيبة ناميده است . كتاب ، داراى نسخه خطّى در آستان قدس رضوى است و توسّط مؤسسه آل البيت در سال ۱۴۰۹ ق به چاپ رسيده است .

وى از عالمان شيعى امامى و از اساتيد ابن فهد حلّى است .

۳ . الرجعة والرد على اهل البدعة ، حسن بن سليمان بن خالد حلّى (ق ۸ ق) .

از عالمان شيعى امامى كه از شهيد اوّل ، اجازه روايت دارد .

اين كتاب ، نسخه اى در كتاب خانه آستان قدس رضوى به شماره ۲۰۸۱ دارد . وى در اين كتاب ، احاديث رجعت از كتاب بصائر الدرجات را آورده است .[۱۷۲]

۴ . منتخب الأنوار المضيئة .

اصل كتاب ، الأنوار المضيئة تأليف سيد بهاءالدين على بن عبد الكريم بن عبد الحميد نيلى نجفى (زنده در ۸۰۳ ق) است . منتخب آن با عنوان منتخب الأنوار المضيئة توسط انتخاب كننده ناشناسى انجام شده است . اصل كتاب بنابر نقل محدّث نورى ،[۱۷۳]در پنج مجلّد تأليف شده است . محدّث نورى ، جلد اوّل را رؤيت كرده كه به خط مؤلّف بوده و تاريخ موجود در اين جلد ۷۷۷ ق بوده است . بنا بر اين ، تأليف سال ۷۷۷ ق يا قبل از آن بوده است ؛ ولى منتخب آن بعد از وفات مؤلّفِ اصل بوده است . چون منتخب بعد از ذكر نام مؤلّفِ اصل براى او عبارت «قدس اللَّه روحه الشريفة» به كار برده است .

اين كتاب در دوازده فصل سامان يافته و از امامت ، ولادت ، فلسفه غيبت ، توقيعات ، تشرّفات و علائم ظهور بحث كرده است[۱۷۴]. اين اثر در سال ۱۴۳۰ ق با تحقيق محقّقان مؤسسه امام هادى عليه السلام در قم به چاپ رسيده است .

۵ . الجزيرة الخضراء ، مجد الدين فضل بن يحيى طيبى كوفى (ق ۸ ق) .

اين كتاب ، داستان تشرّف على بن فاضل را به جزيره خضراء در يازدهم شوّال ۶۹۹ ق نقل كرده است . علّامه مجلسى در بحار الأنوار (ج ۵۲ ص ۱۷۴ - ۱۵۹) و شيخ حرّ عاملى در اثباة الهداة (ج ۳ ص ۷۰۷) و نهاوندى ، در العبقرى الحسان (ج ۲ ص ۱۲۷) و . . . آن را آورده اند .[۱۷۵]همچنين ترجمه هاى متعدّدى دارد كه كهن ترين آن ، ترجمه على بن حسين بن عبد العالى كركى (م ۹۴۰ ق) است .[۱۷۶]

ب - آثار مفقود

۶ . اثبات الرجعة ، حسن بن يوسف بن مطهّر حلّى (م ۷۲۶ ق) .

نسخه خطّى در كتاب خانه مدرسه فاضل خان مشهد .[۱۷۷]

۷ . الروع والاوجال فى نبأ المسيح والدجّال ،[۱۷۸]شمس الدين محمّد بن احمد ذهبى (م ۷۴۸ ق) .

وى از مورّخان اهل سنّت است .

۸ . كتاب المهدى،[۱۷۹]برهان الدين ابراهيم بن محمّد حنبلى ، معروف به ابن قيّم جوزى (م ۷۶۷ ق) .

وى از عالمان اهل سنّت است .

۹ . اخبار المهدى ،[۱۸۰]بدر الدين حسن بن محمّد بن صالح نابلسى حنفى (م ۷۷۲ ق) .

وى سنّى و داراى مذهب حنفى است .

۱۰ . جزء فى المهدى ،[۱۸۱]ابن كثير (م ۷۷۴ ق) .

وى از مورّخان و مفسّران اهل سنّت است .

۱۱ . إثبات الرجعة ، حسن بن سليمان بن خالد حلّى (ق ۸ ق) .

نسخه خطّى اى در كتاب خانه مدرسه فاضل خان مشهد دارد .[۱۸۲]

۱ - ۷ . مهدويت نگارى در قرن نهم

الف - آثار موجود

۱ . مثنوى عجايبات يا علائم ظهور .

اين رساله ، قصايد شاه نعمة اللَّه در باره ظهور است و نسخه خطّى اى در كتاب خانه مركزى دانشگاه تهران دارد .[۱۸۳]

۲ . رساله مهديه .

داراى نسخه خطى به شماره ۵۳۰ و ۶۸۸۲ در كتاب خانه آستان قدس رضوى است . اين اثر با تحقيق و تعليق دكتر حميد فرزام و با عنوان شاه ولى و دعوى مهدويت ، در سال ۱۳۴۸ ش ، از سوى دانشگاه اصفهان در ۱۰۲ صفحه وزيرى به چاپ رسيده است .

اين دو اثر ، از شاه نعمة اللَّه ولى (۷۳۱ - ۸۳۴ ق) است .

وى از صوفيان اهل سنّت است .

ب - آثار مفقود

۳ . طرق احاديث المهدى ،[۱۸۴]حافظ ولى الدين ابو زرعه عراقى (۷۶۲ - ۸۲۶ ق) .

از محدّثان اهل سنّت است .

۱ - ۸ . مهدويت نگارى در قرن دهم

الف - آثار موجود

۱ . القناعة فيما تحسن الاحاطة به من اشراط الساعة ، ابو الخير محمّد بن عبد الرحمن سخاوى (م ۹۰۲ ق) .

اين كتاب در سال ۱۴۰۶ ق در مكتبة القرآن قاهره به چاپ رسيده است . كتاب، با نام ارتقاء الغرف نيز معرفى شده است .[۱۸۵]

سخاوى از مشايخ صوفيه و از علماى اهل سنّت است .

۲ . نزول عيسى بن مريم آخر الزمان .

اين كتاب در سال ۱۹۸۵ م در بيروت از سوى دار الكتب العلميه به چاپ رسيده است .

۳ . رسالة فى رد من انكر ان عيسى إذ انزل يصلى خلف المهدى صلاة الصبح .

اين كتاب ، نسخه خطّى اى در كتاب خانه مسجد الحرام به شماره ۵۹ دارد و در كتاب الحاوى للفتاوى سيوطى (ج ۲ ص ۱۶۶) در پايان رساله الاعلام بحكم عيسى به چاپ رسيده است .[۱۸۶]

۴ . ظهور المهدى .

دو نسخه خطّى در كتاب خانه هاى استانبول با عنوان رسالة فى ظهور المهدى و رسالة ظهورات المهدى وجود دارد .[۱۸۷]

۵ . الكشف عن مجاوزة هذه الاُمّة الاُلف .

اين رساله در ضمن رساله هاى سيوطى در الحاوى للفتاوى (ج ۲ ص ۹۲ - ۸۶) بارها به چاپ رسيده و نيز به صورت مستقل به چاپ رسيده است و از ظهور مهدى عليه السلام ، خروج سفيانى ، نزول عيسى و كشته شدن دجّال سخن گفته است و نسخه هاى فراوانى در كتاب خانه هاى تركيه دارد .[۱۸۸]سيوطى در اين رساله اثبات مى كند كه روزگار امّت پيامبر صلى اللّه عليه و آله از هزار سال تجاوز مى كند ؛ ولى به هزار و پانصد سال نمى رسد . از اين اثر نسخه هاى نيز در كتاب خانه آية اللَّه مرعشى قم به شماره ۷/۲۱۰۲ ، ۷/۸۳۵۸ و ۱۱/۲۷۷۹ وجود دارد .

۶ . العرف الوردى فى أخبار المهدى

اين كتاب ، بارها به چاپ رسيده و چاپ اخير آن از سوى «مجمع جهانى تقريب مذاهب اسلامى» در ايران بوده است . همچنين در مجموعه الحاوى للفتاوى سيوطى (ج ۲ ص ۸۶ - ۵۷) انتشار يافته است . نسخه هاى متعدّد در كتاب خانه هاى تركيه دارد . سيوطى در اين كتاب ، الأربعون حديثاً فى المهدى ابونعيم را تلخيص كرده و احاديثى نيز بر آن افزوده است .[۱۸۹]اين كتاب ، داراى ۲۲۵ حديث است . كتاب ، تبويب و فصل بندى ندارد . اين روايت ها حاوى اين مضامين است : المهدى منّا أهل البيت ، المهدى من عترتى ، شمايل و خصال مهدى ، و دجّال .

۷ . رسالة فى علامات المهدى .

اين كتاب ، نسخه اى در كتاب خانه مسجد الحرام (به شماره ۳۴) دارد .[۱۹۰]

اين آثار ، همگى از جلال الدين سيوطى (م ۹۱۱ ق) هستند .

وى از محدّثان پُر تأليف اهل سنّت و از مشايخ صوفيّه در قرن دهم است .

۸ . تلخيص البيان فى علامات مهدى آخر الزمان ، ابن كمال باش حنفى (م ۹۴۰ ق) .

اين كتاب ، نسخه هاى متعدّد در كتاب خانه عاشر افندى تركيه به شماره ۴۴۶ و كتاب خانه عارف حكمت مدينه به شماره ۶۲/۷۲۲۴۰ - ق دارد .[۱۹۱]

۹ . القول المختصر فى علامات المهدى المنتظر ، احمد بن محمّد بن حجر هيثمى (م ۹۷۴ ق).

اين كتاب ، نسخه هاى متعدد و چاپ هاى گوناگون دارد و به تركى نيز ترجمه شده است .[۱۹۲]

كتاب داراى يك مقدّمه و سه فصل و يك خاتمه است . در مقدّمه ، بر تواتر احاديث مهدويت تصريح دارد . در فصل اوّل ، ۶۳ حديث از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله ، در فصل دوم، ۳۹ حديث از صحابه ، و در فصل سوم ، ۵۶ حديث از تابعان آورده است . خاتمه نيز حاوى مباحث گوناگونى در موضوع مهدويت است .

اين كتاب ، با عنوان علامات المهدى المنتظر ، در قاهره ، توسط مكتبة القرآن نيز به چاپ رسيده است . نسخه هايى از اين كتاب در قم در كتاب خانه مدرسه حجازى ها ، به شماره ۱۱۳/۵۹/۸۸۹۳ و در كتاب خانه محقّق طباطبايى ، تصويرى به شماره ۱۱۶ موجود است .

وى از عالمان پُر اثر اهل سنّت است .

۱۰ . رسالة فى المهدى .

داراى نسخه هاى خطّى در كتاب خانه آية اللَّه مرعشى به شماره ۵۲۴ و گنج بخش پاكستان به شماره ۸۱۲ است .[۱۹۳]

۱۱ . البرهان فى علامات مهدى آخر الزمان .

اين كتاب ، نسخه هاى فراوان داشته و چندين نوبت نيز چاپ شده است .[۱۹۴]كتاب در يك مقدّمه و سيزده باب و يك خاتمه ، سامان داده شده است و منابع آن العرف الوردى فى أخبار المهدى سيوطى و عقد الدرر ابو بدر يوسف شافعى و جمع الجوامع سيوطى است . نسخه اى از آن در كتاب خانه مسجد اعظم قم به شماره ۶۳۶ و نسخه ديگرى در كتاب خانه آية اللَّه مرعشى ، به شماره ۵۲۳۴ موجود است .

۱۲ . تلخيص البيان فى أخبار مهدى آخر الزمان .

اين كتاب نيز نسخه هاى متعدد دارد و در سال ۱۴۰۱ ق ، در قم به چاپ رسيده است .[۱۹۵]

۱۳ . احوال مهدى آخر الزمان .

اين كتاب در كتاب خانه آية اللَّه مرعشى ، نسخه اى به شماره ۵۲۴ و ۹۲۱۵ دارد . كتاب شامل شصت حديث همراه با ترجمه فارسى آن است . نسخه اى از آن نيز در كتاب خانه گنج بخش پاكستان به شماره ۱۸۱۲ است .

اين چهار اثر ، از علاء الدين على بن حسام الدين متّقى هندى (م ۹۷۵ ق) است .

وى از محدّثان اهل سنّت است .

۱۴ . درّ التمام فى تاريخ خروج المهدى .

۱۵ . حديث «الائمة من بعدى بعدد نقباء بنى اسرائيل» .

۱۶ . رسالة فى علائم الظهور

مؤلف ، مطالبى را كه در كتب علماى هند در باره علائم ظهور ديده ، در اين اثر آورده است .

۱۷ . رسالة فى ظهور المهدى عليه السلام

مطالب كوتاهى در باره چگونگى ظهور حضرت مهدى عليه السلام است .

۱۸ . رسالة جفر الكبير فى تعيين ظهور المهدى عليه السلام

مؤلّف در اين رساله ، سال ظهور حجّت عليه السلام را با استفاده از جفر كبير سال ۱۲۰۰ ق مشخص كرده است .

اين پنج رساله ، همگى از محمّد بن پاينده ساوجى به خط مؤلّف در كاشان و به سال ۹۷۹ ق كتابت شده است .[۱۹۶]نويسنده ، شيعى مذهب است ؛ ولى درباره وى اطلاعات بيشترى در منابع نيامده است .

۱۹ . النجم الثاقب فى بيان ان المهدى من أولاد على بن ابى طالب ، شمس الدين محمّد بن محمّد بن عبد الرحمان بن على بهنسى عقيلى خلوتى شافعى (م ۱۰۰۱ ق) .

داراى نسخه هاى خطّى متعدّد است .[۱۹۷]

نويسنده از سنّيان شافعى مذهب و از مشايخ صوفيّه است .

ب - آثار مفقود

. البرهان فى علامات مهدى آخر الزمان ،[۱۹۸]جلال الدين سيوطى (م ۹۱۱ ق) .

وى از محدّثان اهل سنّت و از مشايخ صوفيه است .

۲۱ . اثبات الرجعة ، على بن حسين بن عبد العالى (م ۹۴۰ ق) .

نسخه خطّى اى در كتاب خانه راجه فيض آباد دارد .[۱۹۹]

مؤلف، از عالمان شيعى است .

۲۲ . رسالة فى الغيبة .[۲۰۰]

۲۳ . المُهدى إلى ما ورد فى المَهدى .[۲۰۱]

اين دو اثر ، از شمس الدين محمّد بن طولول دمشقى (م ۹۵۳ ق) است .

وى از مورّخان و فقيهان حنفى مذهب است .

۲۴ . اثبات الرجعة ،[۲۰۲]شرف الدين يحيى بحرانى (ق ۱۰ ق).

نويسنده از شاگردان محقّق كركى و از عالمان شيعى است .

۲۵ . اثبات وجود صاحب الزمان و غيبته و مصالح الغيبة ،[۲۰۳]سيّد شمس الدين محمّد بن امير اسد اللَّه شوشترى (ق ۱۰ ق) .

از عالمان شيعى و شاگردان محقّق ثانى است .

۲۶ . ذكر القائم وغيبته ،[۲۰۴]حرز بن على بن حسين شناطيرى (ق ۱۰ ق).

اطلاعى از وى به دست نيامد .

۱ - ۹ . مهدويت نگارى در قرن يازدهم

الف - آثار موجود

۱ . المشرب الوردى فى مذهب المهدى .

اين كتاب در سال ۱۲۷۸ ق در قاهره به چاپ رسيده و نسخه هاى بسيار دارد .[۲۰۵]

كتاب ، گفتارى است در باره اين كه مهدى عليه السلام بعد از ظهور به اجتهاد خود عمل مى كند نه به احتياط و نه به تقليد از كسى و مذهبى كه در اين جا منظور ، مذهب ابو حنيفه است . شيخ عبد اللَّه هندى معروف به مخدوم الملك چنين حكم كرده كه مهدى عليه السلام به مذهب ابو حنيفه عمل خواهد كرد .[۲۰۶]

۲ . الرد على من حكم و قضى بأنّ المهدى الموعود جاء و مضى .

اين رساله ، نسخه هاى متعددى در نجف ، هند و مكّه دارد .[۲۰۷]۳ . رسالة فى حق المهدى .

داراى نسخه خطّى در كتاب خانه بلديه اسكندريه مصر است .[۲۰۸]

۴ . مهدى آل الرسول .

اين رساله ، نسخه هاى بسيار دارد و يك بار بدون تاريخ نيز به چاپ رسيده است . نويسنده ، احاديثى را در باره غيبت ، ظهور و نشانه هاى ظهور جمع كرده است .

اين چهار اثر از نور الدين على بن سلطان محمّد قارى هروى ، مشهور به ملّا على قارى (م ۱۰۱۴ ق) هستند .

وى از دانشمندان حنفى مذهب است كه در علوم بسيارى چيره دست بود .

۵ . جزيره خضرا و بحر ابيض ، قاضى نور اللَّه شوشترى (م ۱۰۱۹ ق) .

در سال ۱۸۸۴ م ، در هند در مطبعه نورى به چاپ رسيده است .[۲۰۹]

۶ . الفوز و الأمان فى المهدى صاحب الزمان .[۲۱۰]

اين قصيده در كتاب الحديقة الجلالية شيخ بهايى به سال ۱۴۱۱ (در صفحات ۴۸ - ۵۰) به چاپ رسيده است . شيخ احمد منيفى ، اين قصيده ۶۳ بيتى را شرح كرده كه در آخر كشكول البهائى چاپ مصر به طبع رسيده است . همچنين ترجمه و شرح فارسى آن در مجله سفينه (ش ۱۱) به قلم فهيمه فهيمى نژاد به چاپ رسيده است .

اين اثر از شيخ بهايى (م ۱۰۳۱ ق) است .

۷ . فرائد فوائد الفكر فى الامام المهدى المنتظر ، مرعى بن يوسف كرمى مَقدسى حنبلى (م ۱۰۳۳ق) .

داراى نسخه كتاب خانه ملّى پاريس به شماره ۲۰۲۶ ، و كتاب خانه سليمانيه استانبول به شماره ۲۲۹۷۰ و ۱۴۴۶ است .[۲۱۱]اين كتاب در هفت باب تدوين شده است و تصويرى از نسخه خطى آن در كتاب خانه محقّق طباطبايى در قم به شماره ۱۱۶ موجود است و در قم نيز ، تحقيق و منتشر شده است .

وى از عالمان حنبلى مذهب فلسطين و از مشايخ الأزهر است .

۸ . كفاية المهتدى فى معرفة المهدى ، سيد محمّد ميرلوحى (م، بعد از ۱۰۸۵ ق) .

نسخه خطّى اين اثر در كتاب خانه مجلس شوراى اسلامى به شماره ۸۳۳ و در دانشگاه تهران به شماره ۶۱۹ وجود دارد و گزيده آن با عنوان گزيده كفاية المهتدى چاپ شده است .[۲۱۲]

وى از عالمان شيعه در دوره صفويه است .

۹ . اثبات الرجعة و ظهور الحجة ، سيد محمّد موسى استرآبادى (م ۱۰۸۸ ق) .

از عالمان شيعه است .

اين كتاب ، نسخه هاى متعدد دارد و اخيراً با عنوان الرجعة چاپ شده است .

۱۰ . الرجعة ، محمّد مؤمن بن دوست محمّد حسينى استرآبادى (م ۱۰۸۸ ق) .

اين كتاب در سال ۱۴۱۵ ق در قم به چاپ رسيده و در آن ۱۱۱ حديث گردآورى شده است . نويسنده ، خود تلخيص آن را با عنوان منتخب كتاب الرجعة تحرير كرده كه داراى نسخه خطّى در دانشگاه تهران به شماره ۲۱۴۴ است .[۲۱۳]

كتاب ، مقدّمه اى دارد كه در آن ، برخى احاديث تسليم در برابر ائمّه را آورده است و يك باب درباره رجعت و باب ديگر درباره دجّال است .

وى از عالمان شيعى است .

۱۱ . شوق مهدى ، ملّا محسن فيض كاشانى (م ۱۰۹۱ ق) .

غزليات فيض كاشانى در باره حضرت مهدى كه با مقدّمه على دوانى در سال ۱۳۹۸ ق در تهران و در كتاب فروشى اسلاميه ، به چاپ رسيده است .

۱۲ . اخبار ظهور ، ناشناس (ق ۱۱ ق) .

نسخه آن در كتاب خانه آستان قدس به شماره ۱۰۶۵۷ نگهدارى مى شود و در ورق ۱۷۵ تصريح شده كه تاريخ تأليف ۱۰۷۸ ق است .[۲۱۴]

۱۳ . توقيت ظهور امام زمان ، عبد الهادى بن رفيع الدين حسين رضوى دليجانى (ق ۱۱ ق) .

شيعه است .

كتاب ، داراى نسخه خطّى به شماره ۱۹۸۸ در كتاب خانه مدرسه فيضيه است .[۲۱۵]

۱۴ . رسالة فى بيان وجه غيبة الحجة ، ماجد بن فلاح شيبانى (ق ۱۱ ق) .

نويسنده رساله ، شيعى مذهب است .

از اين رساله ، نسخه اى در كتاب خانه آية اللَّه مرعشى موجود است .[۲۱۶]

۱۵ . تفريج الكربة عن المنتقم لهم فى الرجعة ، سيّد محمود حسينى كاظمى (م ۱۰۸۵ ق) .

اين كتاب ، داراى نسخه اى در كتاب خانه آية اللَّه مرعشى به شماره ۷۲۶ است و همچنين با نام اثبات وجوب الرجعة و تفريج الكربة هم معرفى شده است .[۲۱۷]

نويسنده، شيعه امامى است .

۱۶ . دعائم الدين و كشف الريبة فى اثبات الكرة و الرجعة ، محمّد محسن بن محمّد حسين بن عناية اللَّه مشهدى (ق ۱۱ ق) .

داراى نسخه خطى در كتاب خانه ملّى به شماره ۳۹۷ است .[۲۱۸]

مذهب وى شيعه امامى است .

ب . آثار مفقود

۱۷ . مختصر القول المختصر فى علامات المهدى المنتظر .

۱۸ . حاشية على القول المختصر فى علامات المهدى المنتظر .

كتاب القول المختصر از ابن حجر هيثمى است و نويسنده اين دو اثر ، نوه وى ، رضى الدين بن عبد الرحمان بن احمد بن حجر (م ۱۰۱۰ ق) است .[۲۱۹]

وى از اهل سنّت است .

۱۹ . القصيدة فى استقبال قصيدة الفوز و الأمان فى مدح صاحب الزمان ،[۲۲۰]شيخ جعفر خَطّى بحرانى (م ۱۰۲۸ ق) .

وى شيعه امامى است .

۲۰ . اثبات وجود القائم ،[۲۲۱]شيخ بهايى (م ۱۰۳۱ ق) .

۲۱ . مرآة الفكر فى المهدى المنتظر ،[۲۲۲]موسى بن يوسف كرمى حنبلى (م ۱۰۳۳ ق) .

سنّى و داراى مذهب حنفى است .

۲۲ . الرد على شرعة التسمية ،[۲۲۳]سيّد رفيع الدين محمّد بن امير شجاع الدين محمود (۱۰۳۴ ق) .

وى شيعه است .

۲۳ . رسالة فى مناهج تسميات المهدى ،[۲۲۴]محمّد باقر حسينى ميرداماد (م ۱۰۴۰ ق) .

از فيلسوفان و فقيهان شيعه اماميه در دوره صفوى است .

۱ - ۱۰ . مهدويت نگارى در قرن دوازدهم

الف - آثار موجود

۱ . الإشاعة لأشراط الساعة ، سيّد شريف محمّد بن رسول برزنجى شافعى (م ۱۱۰۳ ق) .

اين كتاب ، چاپ هاى متعدد دارد . نويسنده در اين اثر ، علائم قيامت را برشمرده است . كتاب ، داراى سه باب است : باب اوّل ، علائم بعيده قيامت كه به وقوع پيوسته و گذشته اند ؛ باب دوم ، نشانه هاى متوسط كه ظاهر شده ، ولى منقرض نشده اند ، باب سوم ، علائم و نشانه هاى قريبه . بيشترين بخش اين باب ، به امام مهدى عليه السلام و نشانه هاى ظهور اختصاص دارد .

وى مذهب شافعى دارد و از مشايخ تصوّف است .

۲ . كشف التعمية فى حكم التسمية .

اين كتاب با تحقيق حميد ميرزايى تبريزى توسط انتشارات دار الكتب الإسلامية تهران به چاپ رسيده است .

همچنين كتاب داراى نسخه خطّى در كتاب خانه مجلس شوراى اسلامى به شماره ۴۲۵۲ است .[۲۲۵]

۳ . اثبات الهداة بالنصوص والمعجزات .

اين كتاب در هفت جلد به چاپ رسيده است . اواخر جلد ششم و تمام جلد هفتم (ابواب ۳۲ تا ۳۴) به امام مهدى عليه السلام اختصاص دارد و ۸۴۶ حديث در اين زمينه آورده است .

يك باب به امامت مهدى عليه السلام اختصاص دارد . باب ديگر ، احاديث عامه را در باره مهدى عليه السلام آورده است . باب سوم به بيان معجزات مهدى عليه السلام اختصاص دارد و باب چهارم در صفات و نشانه هاى ظهور است .

۴ . الايقاظ من الهجعة بالبرهان على الرجعة .

اين كتاب در دوازده باب تنظيم شده است ، باب اوّل به مقدّمات اختصاص دارد و دوازده مطلب كلّى در چگونگى تعامل با ادلّه بويژه روايات ، گوشزد شده است . باب دوم ، به ذكر ادلّه امكان و صحّت رجعت اختصاص دارد . باب سوم ، به بيان آيات پرداخته است . در باب هاى چهارم تا ششم ، وقوع رجعت در امّت هاى پيشين را ذكر مى كند . باب هاى هفتم تا دهم ، به وقوع رجعت در امّت اسلام اختصاص دارد . در باب يازدهم ، از وقوع دولت پس از دولت مهدوى بحث مى كند و در باب دوازدهم ، به پاسخگويى به شبهات منكران رجعت مى پردازد .

مؤلّف در مجموع ، بيش از شصت آيه و ششصد حديث در اثبات رجعت با ذكر منابع و حذف اسناد آورده است .

اين كتاب، داراى نسخه هاى خطّى متعدد و ترجمه به زبان فارسى است و در سال ۱۳۸۱ ق در قم به چاپ رسيده است .

اين سه اثر، از محمّد بن حسن حرّ عاملى (م ۱۱۰۴ ق)، فقيه بزرگ اماميه اند .

۵ . المحجّة فيما نزل فى القائم الحجّة .

در اين كتاب ، آيات مؤوّل به مهدى عليه السلام با احاديث مربوط گردآورى شده است و در مجموع ۶۱ سوره ، نزديك به يكصد و چهل آيه به مهدى عليه السلام تأويل شده است . اين مجموعه در ۱۲۱ فصل تنظيم شده است و مؤلّف فقط به آوردن احاديث ذيل آيات بسنده كرده و از هر گونه داورى پرهيز نموده است .

ترجمه فارسى آن با عنوان سيماى حضرت مهدى در قرآن به چاپ رسيده است .

۶ . تبصرة الولى فيمن رأى القائم المهدى عليه السلام

در اين كتاب ، ملاقات ۱۲۴ نفر با امام زمان عليه السلام گزارش شده است . اين كتاب ، نسخه هاى خطّى متعدد دارد و در دو نوبت در سال هاى ۱۲۷۲ ق و ۱۴۱۱ ق به چاپ رسيده است .

اين دو اثر از سيد هاشم بحرانى (م ۱۱۰۷ ق)، از علماى بزرگ شيعه، است .

۷ . توقيعات امام ثانى عشر .

در سال ۱۳۱۳ ق در هند چاپ سنگى شده است .

۸ . رجعت .

در سال ۱۳۶۷ ش در تهران به چاپ رسيده است . اين كتاب شاملِ چهارده حديث در ملاحم و علائم ظهور و رجعت است . از اين اثر ۵۹ نسخه خطّى در كتاب خانه هاى ايران ، شناسايى شده است .[۲۲۶]

۹ . بحار الأنوار .

علّامه مجلسى جلد سيزدهم از دوره بيست و پنج جلدى بحار الأنوار را به «تاريخ الامام الثانى عشر» اختصاص داده است كه در چاپ جديد ، جلدهاى ۵۱ - ۵۳ اند . اين بخش از كتاب بحار الأنوار ، ترجمه هاى متعدد دارد كه معروف ترين آن ، مهدى موعود ترجمه على دوانى است . اين مجلّدات حاوى ۳۱ باب است كه از ولادت آغاز مى شود و به توقيعات ختم مى گردد .

از اين اثر ، دو ترجمه مخطوط نيز در منابع گزارش وجود دارد .

ترجمه از ناشناخته . نسخه شماره ۱۱۳۲ كتاب خانه شيخ حيدر على مؤيّد .

ترجمه از محمّد حسن بن محمّد ولى اروميه اى افشار . نسخه شماره ۵۱۶۶ كتاب خانه آية اللَّه مرعشى قم و شماره ۱۸ كتاب خانه گوهرشاد مشهد و نيز شماره ۱۵۸ كتاب خانه آستان قدس رضوى مشهد .[۲۲۷]

اين آثار ، از علّامه محمّدباقر مجلسى (م ۱۱۱۰ ق) هستند .

۱۰ . اثبات الرجعة[۲۲۸]، حسن بن عبد الرزاق لاهيجى (م ۱۱۲۱ ق) .

اين رساله ، توسط جناب آقاى على صدرايى خويى تصحيح شده و توسط انتشارات مسجد انگجى تبريز به چاپ رسيده است . لاهيجى اين كتاب را در چهار فصل با حدود شصت حديث به فارسى نگاشته است . نسخه اى از اين اثر در كتاب خانه مجلس به شماره ۲۸۵ موجود است .

وى از عالمان شيعى است .

۱۱ . مثنوى نرگسدان ، ملّا اسماعيل ذبيحى (م ۱۱۵۰ ق) .

اين كتاب ، چاپ سنگى اى به سال ۱۳۲۵ ق در تبريز دارد و داراى نسخه هاى متعدد در كتاب خانه ملك و دانشگاه تهران است .[۲۲۹]

وى شيعه است .

۱۲ . فتح المنّان شرح الفوز و الأمان فى مدح صاحب الزمان ، احمد بن على بن عمر بن صالح عدوى (م ۱۱۷۳ ق) .

از نويسندگان مصرى و داراى مذهب اهل سنّت است .

اين كتاب كه شرح قصيده «الفوز والأمان» شيخ بهايى است - ، در سال ۱۲۸۸ ق در قاهره به چاپ رسيده است .

۱۳ . من علامات القيامة الكبرى ، المسيح ، الدجال واسرار الساعة ، محمّد بن احمد سفارينى (م ۱۱۸۸ ق) .

در سال ۱۴۰۷ ق در قاهره به چاپ رسيده است .

وى از عالمان حنبلى مذهب اهل سنّت است .

۱۴ . العرف الوردى فى دلائل المهدى ، عبد الرحمان بن مصطفى عيدروس يمنى (م ۱۱۹۲ ق) .

داراى نسخه خطّى در كتاب خانه سلطنتى برلين ، به شماره ۲۷۳۲ است .

اطلاعاتى از مؤلف به دست نيامد .

۱۵ . الذخيره فى المحشر فى مولد الإمام المنتظر ، محمّد ابو عزيز خَطّى بحرانى (م ۱۲۰۰ ق) .

در سال ۱۳۷۴ ق ، در نجف به چاپ رسيده و نسخه هاى فراوان دارد و با عنوان مولد الإمام الحجّة القائم نيز به چاپ رسيده است .[۲۳۰]

مؤلّف ، از علماى شيعى امامى ناحيه «خَط» در شمال عربستان (بحرينِ تاريخى) است .

۱۶ . عوالم العلوم و المعارف ، عبداللَّه بحرانى (م ۱۱۱۰ق).

بخش مربوط به حضرت مهدى از اين كتاب با عنوان الإمام الحجّة بن الحسن عليه السلام در پنج مجلّد ، چاپ شده است . در اين پنج مجلّد ، ۲۹۲۶ حديث در بيست و يك عنوان كلّى تنظيم شده است كه عبارت اند از : نسبه ، احوال امه ، حمله و ولادته ، اسمائه و القابه ، حليته و شمائله ، الآيات المؤوّلة ، النصوص على امامته و غيبته ، إخبار الكهنة و الملوك به ، خصاله ، معجزاته ، اثبات الغيبة ، علة الغيبة ، نوابه ، حال الشيعة فى غيبته ، وظائف الإمام فى الغيبة ، من ادعى الروية ، علامات الظهور ، يوم الخروج ، كيفية خروجه ، سيرته و اخلاقه عند الظهور ، و الرجعة .

نسخه هاى خطّى اين اثر در كتاب خانه آية اللَّه مرعشى قم به شماره ۳۵۴ ، كتاب خانه دانشگاه تهران به شماره ۶۶۰۷ و كتاب خانه مجلس شوراى اسلامى به شماره ۱۲۷۰ موجودند .

ب - آثار مفقود

۱۷ . مولد القائم ،[۲۳۱]سيّد هاشم بحرانى (م ۱۱۰۷ ق) .

۱۸ . رسالة فى تحريم تسمية صاحب الزمان ،[۲۳۲]سليمان ماحوزى (م ۱۱۲۱ ق) .

۱۹ . اثبات الرجعة ،[۲۳۳]جمال الدين محمّد بن آقا حسين خونسارى (م ۱۱۲۵ ق) .

۲۰ . ارشاد الجهلة المصرين على انكار الغيبة والرجعة .[۲۳۴]

۲۱ . الرجعة .[۲۳۵]

اين دو اثر ، از محمّد هاشم خراسانى (م بعد از ۱۱۲۸ ق) است.

اين چهار تن ، همگى از عالمان شيعى امامى اند .

۲۲ . حيات الأموات بعد الموت ،[۲۳۶]احمد بحرانى (م ۱۱۳۱ ق) .

وى ، عالمى شيعى است .

۲۳ . حيات الأموات ،[۲۳۷]آقا حسين خوانسارى (م ۱۱۳۱).

۲۴ . القصيدة فى استقبال الفوز و الأمان فى مدح صاحب الزمان ،[۲۳۸]امير محمّد ابراهيم بن محمّد معصوم قزوينى (م ۱۱۴۵ ق) .

از عالمان امامى و رياضيدان و محدّث است .

۲۵ . النوافح القريبة الكاشفة عن خصائص الذات المهدية .[۲۳۹]

۲۶ . الهداية الندية فيما جاء فى فضل ذات المهدية .[۲۴۰]

اين دو اثر ، از قطب الدين مصطفى بن كمال الدين بكرى (م ۱۱۶۲ ق) است .

مؤلف، از سنّيان حنفى مذهب است .

۲۷ . رسالة فى المهدى .[۲۴۱]

۲۸ . الروض الوردى فى اخبار المهدى .

نسخه خطّى اين كتاب ، در كتاب خانه صاحب عبقات الأنوار (كه امروزه «كتاب خانه سيّد ناصر حسين» ناميده مى شود)، در لكنوى هند، موجود است .[۲۴۲]

اين دو اثر از جعفر بن حسن بن عبد الكريم برزنجى (م ۱۱۷۷ ق) است .

وى ، از مفتيان شافعى مذهب است .

۲۹ . جمع الأحاديث القاضبة بخروج المهدى ،[۲۴۳]محمّد بن اسماعيل صنعانى (م ۱۱۸۲ ق) .

از عالمان اهل سنّت و معاصر محمّد بن عبد الوهّاب است .

۳۰ . رسالة فى المهدى ،[۲۴۴]ادريس بن محمّد بن حمدونى عراقى فارسى (م ۱۱۸۳ ق).

۳۱ . الحاشية على اثبات الرجعة ،[۲۴۵]سيّد مير على نقى سامان (ق ۱۲ ق).

نويسنده ، شيعى مذهب است .

۳۲ . غيبت و علائم ظهور ،[۲۴۶]ناشناس (ق ۱۲ ق).

۳۳ . گلدسته معانى ، سيّد جلال الدين زيد پورى هندى (ق ۱۲ ق).

مثنوى بلند و لطيف در ۱۶۵۷ بيت در مدح امام زمان عليه السلام است .[۲۴۷]

ظاهراً از شاعران شيعى است .

۳۴ . مشيّد الأركان فى النص على صاحب الزمان ، عبد الواحد بن محمّد عاملى (ق ۱۲ ق) .

اين كتاب ، سه بخش دارد : ضرورت وجود حجّت ، نصوص (احاديث) رسيده از ائمّه در باره مهدى عليه السلام و تولّد و ديدار كنندگان .[۲۴۸]

مؤلّف ، از عالمان شيعى است .

۳۵ . ترجمه دعاى ندبه ،[۲۴۹]مولى رفيع گيلانى (ق ۱۲ م).

از عالمان شيعى است .

جمع بندى و چند نكته

در پايان ، به چند نكته كه در تحليل اين آثار مى تواند سودمند باشد ، اشاره مى گردد :

يك . جدول زمانىِ تأليف اين آثار بر حسب قرون چنين است :

قرن : سوم ، نويسنده : ۳۶ ، كتاب : ۵۲ .

قرن : چهارم ، نويسنده : ۲۹ ، كتاب : ۴۶ .

قرن : پنجم ، نويسنده : ۱۶ ، كتاب : ۳۶ .

قرن : ششم ، نويسنده : ۷ ، كتاب : ۷ .

قرن : هفتم ، نويسنده : ۱۰ ، كتاب : ۱۵ .

قرن : هشتم ، نويسنده : ۱۰ ، كتاب : ۱۱ .

قرن : نهم ، نويسنده : ۲ ، كتاب : ۳ .

قرن : دهم ، نويسنده : ۱۱ ، كتاب : ۲۶ .

قرن : يازدهم ، نويسنده : ۱۸ ، كتاب : ۲۳ .

قرن : دوازدهم ، نويسنده : ۲۶ ، كتاب : ۳۵ .

جمع كل : ۱۶۵ نويسنده ،۲۵۴ كتاب

دو . از جهت كثرت تأليف ، غالب نويسندگان ، صاحب يك اثر بوده اند ؛ ولى چند نفر بيش از يك اثر داشته اند كه فهرست آنان به ترتيب كثرت اثر چنين است :

۱ . شيخ صدوق (ق ۴ ق) ده اثر .

۲ . شيخ مفيد (ق ۵ ق) نُه اثر .

۳ . ابونعيم اصفهانى (ق ۵ ق) هشت اثر .

۴ . دو نفر ، هر كدام هفت اثر داشته اند : فضل بن شاذان (ق ۳ ق) ؛ سيوطى (ق ۱۰ ق) .

۵ . دو نفر ، هر كدام پنج اثر داشته اند : ابن عربى (ق ۷ ق) ؛ پاينده (ق ۱۰ ق) .

۶ . چهار نفر ، هر كدام چهار اثر داشتند : عبد اللَّه بن جعفر حميرى (ق ۳ ق) ؛ حسن بن على بن ابى حمزه بطائنى (ق ۳ ق) ؛ متّقى هندى (ق ۱۰ ق) ؛ ملّا على قارى (ق ۱۱ ق) .

۷ . پنج نفر ، هر كدام سه اثر داشتند : محمّد بن حسن جمهور (ق ۳ ق) ؛ محمّد بن مسعود عياشى (ق ۴ ق) ؛ شيخ حرّ عاملى (ق ۱۲ ق) ؛ علّامه مجلسى (ق ۱۲ ق) ؛ سيّد هاشم بحرانى (ق ۱۲ ق) .

۸ . بيست و سه نفر ، هر كدام دو اثر داشتند : على بن حسن فضّال (ق ۳ ق) ؛ على بن مهزيار اهوازى (ق ۳ ق) ؛ عزيز بن يحيى جلودى (ق ۴ ق) ؛ سلامة بن محمّد (ق ۴ ق) ؛ ابن المنادى (ق ۴ ق) ؛ حسن بن حمزه علوى (ق ۴ ق) ؛ محمّد بن احمد بن قضاعه (ق ۴ ق) ؛ ابن جنيد (ق ۴ ق) ؛ عياشى جوهرى (ق ۵ ق) ؛ سيرافى (ق ۵ ق) ؛ سيّد مرتضى (ق ۵ ق) ؛ كراجكى (ق ۵ ق) ؛ حسن بن سليمان حلّى (ق ۸ ق) ؛ ابن كثير (ق ۸ ق) ؛ شاه نعمة اللَّه ولى (ق ۹ ق) ؛ سعد الدين حموى (ق ۱۰ ق) ؛ ابن طولون (ق ۱۰ ق) ؛ رضى الدين ابن حجر (ق ۱۱ ق) ؛ شيخ بهايى (ق ۱۱ ق) ؛ ، مرعى حنبلى (ق ۱۱ ق) ؛ محمّد هاشم خراسانى (ق ۱۲ ق) ؛ مصطفى بن كمال (ق ۱۲ ق) ؛ برزنجى (ق ۱۲ ق) .

سه . وضعيت آثار از جهت چاپ ، نسخه خطّى و مفقودى چنين است :

از اين ۲۵۴ اثر معرفى شده ، تعداد ۵۷ اثر به چاپ رسيده ، تعداد ۲۷ اثر تاكنون به چاپ نرسيده و به صورت نسخه خطّى موجود است و تعداد ۱۷۰ اثر مفقود و ناشناخته است .

چهار . از ۱۶۵ نويسنده اى كه آثارشان معرفى شد، ۱۰۷ نفر شيعه ، شش نفر واقفى ، يك نفر فطحى و ۴۴ نفر اهل سنّت اند و هفت نفر ديگر ناشناس اند .

پنج . جستجو در اينترنت ، بويژه در پايگاه هاى كتاب و كتاب شناسى و نسخه شناسى و نيز بررسى ارجاعات در منابع مكتوب و ديجيتال ، هر جستجوگرى را به اين نتيجه مى رساند كه منابع مستقلّ مكتوب در باره امام مهدى عليه السلام و موضوعات مرتبط ، بيش از اين مقدار است كه در اين كتاب شناسى ياد شد؛ امّا ضرورت مستند بودن اطلاعات اين دانش نامه، اقتضا مى كرد كه از منابع غير مكتوب يا منابع واسطه اى كه اعتبار آنها اثبات نشده است ، بهره گيرى نشود . به اين ترتيب ، اين كتاب شناسى را نيز بايد گامى ديگر در مسير كتاب شناسى هاى مهدويت به شمار آورد و نه آخرين آنها!

فصل دوم : مهدويت نگارى پس از قرن دوازدهم

پس از قرن دوازدهم ، از هنگامى كه صنعت چاپ و برخى عوامل بيرونى چون ارتباط شرق و غرب ، زمينه ساز تحوّلات فرهنگى در جوامع اسلامى شد ، بسيارى از موضوعات ، از جمله مسئله «مهدويت» ، كانون توجّه پژوهشگران و نويسندگان قرار گرفته است . اين دوره را مى توان داراى پنج مشخصه كلّى دانست :

يك . تدوين رساله ها و كتب فراوان ؛

دو . تدوين آثار انتقادى و گاه مغرضانه ؛

سه . تدوين پايان نامه هاى دانشگاهى ؛

چهار . انتشار مجلّات موضوعى - تخصّصى ؛

پنج . تدوين فرهنگ نامه ها و دانش نامه ها ؛

شش . مطالعات خاورشناسان .

اينك به اجمال به هر يك از اين محورها نظرى مى افكنيم .

۲ - ۱ . تدوين رساله ها و كتب فراوان

بر اساس آخرين كتاب شناسى جامعى كه در موضوع مهدويت تدوين شده ، يعنى كتاب امام مهدى در آينه قلم از ابتدا تاكنون بيش از ۷۵۵۰ اثر تأليف شده است . اگر نوشته هاى دوره هاى نخست تا قرن دوازدهم را - كه جمع آنها به ۲۵۴ اثر عدد مى رسد - از آن كم كنيم ، ۷۲۹۶ اثر باقى مى ماند و اين يعنى حدود سى برابر تمامىِ آثار دوازده قرن گذشته كه اين ، نشان از گستردگى فوق العاده تأليف و تدوين  و پژوهش در موضوع مهدويت در دوره معاصر دارد .

ناگفته نماند كه در ميان اين جمع انبوه ، آثار علمى و پژوهشى فراوان نيستند ؛ بلكه غالب اين آثار را نوشته هاى ترويجى و عمومى تشكيل مى دهند . ضمناً در اين شمارش و سنجش ، مبنا بر «كتاب» بوده و مقالات ، استقصا و شمارش و گزارش نشده اند .

۲ - ۲ . تدوين آثار انتقادى و گاه مغرضانه

از نيمه قرن چهاردهم هجرى (ح ۱۳۱۰ش) به بعد ، كتاب هايى در نقد مهدويت يا فرهنگ مهدوى شيعه نگارش يافته كه بيشتر تحت تأثير شرايط سياسى - اجتماعى جهان صورت گرفته است . ادّعاهاى مهدويت در دوره معاصر ، ظهور سلفى گرى جديد در حجاز و نيز حركت ها و جنبش هايى كه درسودان ، مكّه و ... شكل گرفته ، بستر عمده شكل گيرى اين آثار بوده است . برخى از اينها نگاه تاريخى دارند و برخى ديگر ، نگاه تاريخى - حديثى .[۲۵۰]

اينك به معرفى عمده ترين آنها مى پردازيم .

۱ . رجعت ، محمّدحسن شريعت سنگلچى تهرانى (۱۲۷۱ - ۱۳۲۲ش) ، تهران : دار التبليغ ، ۱۳۲۰ ش ، دوم ، ۶۸ ص .

چاپ نخست كتاب ، در آغاز سال ۱۳۱۵ ش (۱۳۵۵ق / ۱۹۳۶م) در تهران در مجموعه «بيانات مُصلح كبير» منتشر شده است . مؤلّف ، احاديث رجعت (بازگشت مردگان در آخر الزمان) را از منابع حديثى و تفسيرى و كلامى شيعه ، اخذ و به نقد رجالى و محتوايى آنها مى پردازد و در نقد محتوايى نيز عمدتاً بر قرآن و دليل عقل تكيه دارد و سرانجام ، باور «رجعت» را خارج از «عقايد ضرورى مذهب اماميه» مى شمارد[۲۵۱]و رد مى كند . اين كتاب ، در روزگار خود ، نقدهاى بسيارى برانگيخت و در جواب آن ، كتاب هاى متعدّدى در «اثبات رجعت» نگاشته شد ، از جمله : اثبات رجعت از سيد ابوالحسن حسينى قزوينى و بيدارى امت در اثبات رجعت از سيّد مهدى موسوى اصفهانى و غيبت و رجعت از شيخ مجتبى قزوينى .

۲ . بررسى علمى در احاديث مهدى عليه السلام ، سيد ابوالفضل برقعى قمى (ابن الرضا) (۱۲۸۷ - ۱۳۷۰ش) ، تحرير دوم ، تهران : [بى نا] ، ۱۳۶۸ش ، ۲۰۸ ص .

اين كتاب - كه چاپ نخست آن حدود سال ۱۳۴۰ش (۱۳۸۰ق) منتشر گرديد - ، تا كنون ، نقدهاى مكتوب فراوانى را برانگيخته است و نويسندگان برجسته اى چون : سيّد محمّدباقر صدر ، لطف اللَّه صافى ، ناصر مكارم ، جعفر سبحانى و مرتضى مطهرى ، هر كدام در آثار مهدوى خويش در صدد پاسخگويى به برخى ديدگاه ها و شبهات مطرح در اين كتاب برآمده اند .

برقعى نيز در روش نقد ، همانند شريعت سنگلچى عمل مى كند ، با اين تفاوت كه در مباحث رجالى و محتوايى خويش ، به نقد تاريخى ، با تفصيل بيشترى مى پردازد . كتاب او با نقد روايات تولّد امام مهدى عليه السلام و نام مادر و قابله و كيفيت حمل و تولّد و رشد و . . . آغاز مى شود . فصل دوم به نقد روايات رجعت (بازگشت مردگان در آخر الزمان) اختصاص دارد . فصل سوم ، نقد روايات تفسيرى در تطبيق آيات بر امام مهدى عليه السلام و ظهور و دولت اوست . فصل چهارم نيز مشتمل بر نقد روايات مربوط به پس از رحلت امام مهدى عليه السلام است . سپس چند مقاله در باب : مهديان قبل و بعد از تولّد امام مهدى عليه السلام ، مهدى در منابع اهل سنّت و مقدّمه اى بر مطالعه اخبار مهدى (سيره اش ، يارانش ، آياتش ، علائم ظهورش ، نحوه خروج و قيامش و دولتش) آمده است .

۳ . المهدى و المهدوية ، احمد امين بك ، قاهره : دار المعارف ، ۱۲۶ ص ، چاپ اول : ۱۹۵۱ ، م .

چاپ جديد : قاهره : شركة نوابغ الفكر ، ۱۴۳۰ ق / ۲۰۰۹ م ، ۱۱۲ ص .

احمد امين ، اين كتاب را در مصر به سال ۱۹۵۱ م نوشته است . وى تاريخچه اى از آنچه در تاريخ اسلام از دعاوى مهدويت رخ داده به اجمال گزارش مى كند و سپس به گمان خود به ريشه پيدايش انديشه مهدويت مى پردازد كه عبارت است از : ظلم ستيزى سرشت انسانى و فراوانى ظلم و ستم در تاريخ بشريت .

وى ستم خلفاى اُموى و عباسى را در شكلگيرى اين انديشه در ميان مسلمانان ، بى تأثير نمى داند و از نقدهاى ابن خلدون بر انديشه مهدويت دفاع مى كند و در پايان ، برخى از آثارِ منفى انديشه مهدويت را شرح مى دهد .

دعاوى مطرح در اين كتاب ، مستند نشده اند و اين نوشته ، بيشتر به يك تحليل سياسى - تاريخى شبيه است تا پژوهش در زمينه يك موضوع اعتقادى - تاريخى .

بر اين كتاب ، نقدها و ردّيه هايى نوشته شده كه عبارت اند از :

الف - المهدى و احمد امين ، شيخ محمّد على زهيرى (م ۱۳۸۵ ق) ، نجف : مطبعة علمية ، ۱۳۷۰ ق .[۲۵۲]

اين كتاب، در قطع جيبى در ۲۲۴ صفحه و با مقدّمه علّامه محمّدحسين كاشف الغطاء به چاپ رسيده است . رويكرد عمده نقد ، متوجّه ادّعاى كلامى و حديثى و تاريخى احمد امين است .

ب - مع الدكتور احمد امين فى حديث المهدى و المهدوية ، محمّد امين زين الدين ، بيروت : مؤسسة النعمان ، ۱۴۱۳ ق / ۱۹۹۲ م .

ج - دفاع عن الكافى ، ثامر العميدى ، جلد اول ، ص ۱۶۷ - ۶۱۱ .

نويسنده ، باب اوّل را با عنوان «شبهات و اوهام حول ظهور المهدى» به بررسى نقدها اختصاص داده است .

۴ . المهدية فى الاسلام منذ اقدم العصور حتى اليوم دراسة وافية لتاريخها العقائدى و السياسى و الأدبى ، حسن سعد محمّد ، قاهره : دار الكتاب العربى ، ۱۳۷۳ ق / ۱۹۵۳ م ، ۳۰۴ ص .[۲۵۳]

اين كتاب داراى هفت فصل با اين عناوين است : الامامة فى الإسلام ، الرجعة ، المهدية فى الإسلام ، فرق الشيعة ازاء هذا المعتقد ، أدب المهدية عند الشيعة ، المهدية عند بقية الفرق الاسلامية ، المهدية فى العصر الحديث .

نويسنده ، رويكرد تاريخى و نه عقيدتى به اين مسئله دارد و بدون پيش فرض هاى كلامى و اعتقادى ، به نقل و تحليل پرداخته است .

بر اين كتاب ، نقدى نوشته شده با عنوان : إلى مشيخة الازهر ، عبد اللَّه سبيتى ، بغداد : دار الحديث ، ۱۳۷۵ ق ، ۱۷۹ ص رقعى .[۲۵۴]

۵ . لا مهدى ينتظر بعد الرسول خير البشر ، عبد اللَّه بن زيد بن حجر آل محمود ، دوحه : مطابع قطر الوطنية ، ۱۴۰۰ ق ، ۹۷ص .

نويسنده كه رئيس دادگاه هاى شرعى قطر است ، در اين كتاب ، احاديث وارده از پيامبر صلى اللّه عليه و آله را مورد نقد قرار داده و آنها را افسانه و جعلى قلمداد كرده است و عالمان اهل سنّت را مخالف اين احاديث مى داند .[۲۵۵]بر اين كتاب ، نقدهاى بسيارى نوشته شده كه از آن جمله است :

الف - الرد على من كذب بالاحاديث الصحيحة الواردة فى المهدى ،[۲۵۶]عبد المحسن العَبّاد ، تهران : كتاب خانه چهل ستون ، ۱۴۰۲ ق ، ۱۱۵ ص .

مؤلّف كتاب ، از علماى سلفى و استاد دانشگاه مدينه است .

اين كتاب توسط سيّد هادى خسروشاهى با عنوان مصلح جهانى به فارسى ترجمه شده است .

ب - اقامة البرهان فى الرد على من أنكر خروج المهدى و الدجال و نزول عيسى فى آخر الزمان ، حمّود بن عبداللَّه تويجرى ، رياض : مكتبة المعارف ، ۱۴۰۵ ق .[۲۵۷]

ج - الاحتجاج بالأثر على من انكر المهدى المنتظر ، حمّود بن عبد اللَّه تويجرى ، بريده : دار العليان ، ۱۴۰۶ق ، دوم .[۲۵۸]

۶ . المهدى المنتظر فى الميزان ، عبد المعطى عبد المقصود (محمّد) ، اسكندريه : دار نشر الثقافة ، ۱۴۰۰ ق / ۱۹۸۰ م ، ۸۵ ص .

نويسنده در اين كتاب ، ۴۳ روايت مربوط به مهدويت را نقد سندى مى كند و در پايان نتيجه مى گيرد كه مهدويت ، جايگاهى در عقايد مسلمانان ندارد .

۷ . المهدى المنتظر فى روايات اهل السنة و الشيعة الامامية دراسة حديثية نقدية ، عداب محمود حمش ، عمان : دار الفتح ، ۱۴۲۲ ق / ۲۰۰۱ م ، ۵۵۳ ص .

نويسنده ، كتاب را در شش فصل سامان داده است . فصل نخست ، كتاب شناسى اجمالى و توصيفى از آثار تدوين شده در باره انديشه مهدويت است . در فصل دوم ، جوانب نظرى مسئله مهدويت را در اهل سنّت به بحث مى گذارد . در فصل سوم ، به تخريج و نقد احاديث مهدويت نزد اهل سنّت مى پردازد . در فصل چهارم از جوانب نظرى عقيده مهدويت نزد شيعه بحث مى كند و در فصل پنجم به تخريج و نقد احاديث شيعه در زمينه مهدويت مى پردازد . فصل ششم را به تخريج و نقد حديث «لا مهدى إلّا عيسى بن مريم» اختصاص داده است .

وى احاديث مربوط به مهدى را نادرست و سست معرفى مى كند .

۸ . الامام المهدى حقيقة تاريخية ام فرضية فلسفية ، احمد الكاتب ، بيروت : الدار العربية للعلوم ، پنجم ، ۱۴۲۸ ق / ۲۰۰۷ م ، ۲۴۴ ص .

احمد الكاتب ، نويسنده اى عراقى (از خاندانى شيعى) است كه ديدگاه هاى انتقادىِ تندى در مسئله امامت دارد . وى با نوشتن كتاب تطور الفكر السياسى الشيعى من الشورى إلى ولاية الفقيه در سال ۱۹۹۷ م به اين ميدان گام نهاد . اين كتاب ، سه جزء دارد : نظرية الإمامة الإلهية لأهل البيت ، الإمام المهدى حقيقة تاريخية أم فرضية فلسفية ، تطوّر الفكر السياسى الشيعى فى عصر الغيبة .

اين كتاب ، خلاصه اى است از كتاب تطور الفكر السياسى الشيعى ، بدين صورت كه نويسنده ، جزء اوّل و سوم را تلخيص كرده و جزء دوم را كامل در اين اثر آورده است .

احمد الكاتب در اين اثر ، نخست ادّله وجود امام مهدى را از ديدگاه شيعه در يك فصل آورده و سپس در فصل دوم ، به مناقشه و نقد آنها پرداخته و فصل سوم را به چگونگى پيدايش نظريه مهدويت در شيعه اختصاص داده است .

كتاب ، بجز ايرادهاى روشى و تناقض هايى كه در خود دارد ، به نظر مى رسد كه بيشتر تحت تأثير شرايط اجتماعى - سياسى شيعه در دوران معاصر شكل گرفته است .

بر اين كتاب، نقدهايى هم نوشته شده كه مشخصّه يكى از آنها چنين است :

الرد على شبهات احمد الكاتب حول إمامة أهل بيت و وجود المهدى المنتظر ، السيد سامى البدرى ، ۱۴۲۱ ق .

اين كتاب در چهار جزء منتشر شده و ردّى است بر كتاب تطوّر الفكر السياسى الشيعى . در اجزاى سه گانه اوّل به نقد ديدگاه هاى احمد كاتب در مباحث كلّى شيعه پرداخته است و جزء چهارم را به پاسخگويى نسبت به شبهات مهدويت اختصاص داده است .

۹ . افعال المهدى الشنيعة فيما زعمته عنه الشيعة ، ابو انس مجدى محمود المكى ، قاهره : مكتبة دار السلام الحديثية ، ۱۴۳۲ ق / ۲۰۱۱ م ، ۱۵۹ ص .

نويسنده در اين اثر ، ضمن تأكيد بر اين كه مهدويت جزء اعتقاد همه مسلمانان است ، موارد اختلاف شيعه و اهل سنّت را برشمرده است كه عبارت اند از : نام ، حيات ، نسب ، چگونگى و روش حكومت .

وى كشتارهاى بسيارى را كه در برخى روايت هاى شيعه آمده اند ، مورد نقد قرار داده است . البته بايد گفت كه روايت هاى شيعه درباره چگونگى حاكميت امام زمان ، دو گونه است : در برخى از آنها مطالب ياد شده آمده ؛ ولكن در بسيارى ديگر مضامين مخالف آن گزارش شده است و محقّقان شيعى نيز در جمع ميان اين دو دسته روايت ، ديدگاه واحدى ندارند .

۱۰ . مَتى يَشرق نورك أيها المنتظر؟! ، عثمان محمّد الخميس ، مدينه ، ۱۴۲۹ق .

اين كتاب ، در نقد «مهدويت شخصى» از منظر حديثى و تاريخى نگاشته شده و از بحث نام و نسب و تولّد و نام مادر و قابله امام مهدى عليه السلام و كسانى كه او را ديده اند ، آغاز مى كند و سپس به بحث عمر مهدى عليه السلام و نحوه بهره گيرى جهانيان از ايشان در عصر غيبت و نوّاب عام و خاص و . . . مى پردازد . اين كتاب ، با عنوان عجيب ترين دروغ تاريخ توسط اسحاق دبيرى به فارسى ترجمه شده و نقدهاى بسيارى را نيز برانگيخته است ، از جمله : امام مهدى عليه السلام حقيقتى ماندگار ، از مجتبى ترابى و عجيب ترين حقيقت تاريخ ، از مهدى يوسفيان و مهدى عليه السلام مهم ترين حقيقت تاريخ ، از مجتبى گودرزى .

۱۱ . بازخوانى تاريخ تشيّع اماميه : غيبت و مهدويت ، عبدالعزيز عبدالحسين ساشادينا ، ترجمه و نقد : محمودرضا افتخارزاده ، تهران : روزگار ، ۱۳۹۰ش ، ويرايش دوم .

تنها چاپ نسخه انگليسى اين كتاب ، در سال ۱۹۸۰م ، توسط انتشارات دانشگاه ايالتى نيويورك انجام شده است . مؤلف ، با آن كه به مهدى شخصى اماميه (امام محمّد بن الحسن العسكرى عليه السلام ) اعتقاد دارد ، به نقد تاريخى روايات مرتبط با اوصاف مهدى و علائم خروج و ظهورش مى پردازد و به اين جمع بندى مى رسد كه مهدىِ اماميه ، «خاص» است و با موعودهاى اديان ديگر و ديگر فرقه ها (كيسانيه ، زيديه ، اسماعيليه و بنى عباس) يكى نيست و بسيارى از روايات مربوط به توصيف شخص و شخصيت و دولت او ، ريشه در اسرائيليات يا تمايلات فرقه ها براى زمينه سازى مهدى خودشان دارد .

مؤلف ، در كتاب ديگرش كه در ۱۹۹۶م ، در آكسفورد منتشر كرده است (ترجمه كتاب دادگستر جهان ابراهيم امينى) ، در مقدّمه اى تفصيلى ، به تبيين بهترى از نتايج تحقيق پيشين نيز دست زده است و مى گويد : مهدويت شيعى ، ريشه در هيچ دين يا فرهنگ ديگرى ندارد . به علاوه ، دو مبحث «عدالت» و «امامت» قرآن ، بدون باورِ «دادگستر نهايى جهان» ، ناتمام خواهد بود .

۲ - ۳. تدوين پايان نامه هاى دانشگاهى

در سال هاى اخير در مراكز دانشگاهىِ مرتبط با حوزه هاى دين در ايران ، يكى از موضوعاتى كه دغدغه خاطر دانشجويان قرار گرفته ، مسئله مهدويت بوده است[۲۵۹]و در اين زمينه ، پايان نامه هايى تدوين شده است كه به معرفى برخى از آنها مى پردازيم :

۱ . مسئله غيبت امام عصر در قرآن و حديث ، مهدى غلامعلى ، كارشناسى ارشد ، دانشكده حديث ، ارديبهشت ۱۳۸۸ .

۲ . بررسى محتوايى ادعيه امام مهدى ، مريم يارمحمّدى ، كارشناسى ارشد ، دانشكده اصول دين ، ۸۹ - ۱۳۸۸ .

۳ . نقد و بررسى تطبيقى روايات علائم الظهور در منابع فريقين ، محمّد حسن شاطرى ، كارشناسى ارشد ، دانشكده اصول دين .

۴ . علائم ظهور ، مرتضى كيانپور ، سطح ۳ حوزه علميه قم.

۵ . اعتقاد به مهدويت و تأثيرگذارى در عرصه تعليم و تربيت ، نجمه نجم ، كارشناسى ارشد ، دانشكده اصول دين.

۶ . تأثير اعتقاد به مهدويت در اصلاح فرد ، سيمين صميمى ، كارشناسى ارشد ، دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقيقات .

۷ . پژوهش در زيارت ناحيه ، مرتضى خوش نصيب ، سطح ۳ حوزه علميه .[۲۶۰]

۸ . نقد و بررسى تاريخى تدوين و نشر احاديث مهدويت با تأكيد بر غيبت نعمانى ، عليرضا مختارى ، دكترى ، دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقيقات ، ۱۳۸۶ .

۹ . مهدى موعود در قرآن و احاديث ، شهرباز فرخى نژاد ناصرى ، دانشگاه آزاد اسلامى واحد تهران شمال ، ۱۳۷۵ .

۱۰ . بررسى توقيعات امام زمان ، محمّد شياسى ، دانشگاه رازى كرمانشاه ، ۱۳۸۲ .

۱۱ . بررسى تطبيقى روايات تفسيرى فريقين در باره امام مهدى ، محمّدهادى قهارى كرمانى ، دانشكده اصول دين قم ، ۱۳۸۲ .

۱۲ . امام مهدى در روايات تفسيرى ، شاه گل حسين سجادى ، جامعة المصطفى ، ۱۳۸۲ .

۱۳ . بررسى تطبيقى مهدويت در روايات فريقين ، مهدى اكبرنژاد ، مركز تربيت مدرس قم ، ۱۳۸۴ .

۱۴ . معرفى و بررسى تطبيقى احاديث مهدويت ، خديجه خورگامى .

۱۵ . مهدويت در كتاب و سنّت از ديدگاه اماميه و اهل سنّت ، غلامحسين تاجرى نسب .

۱۶ . تحليل و بررسى روايات نحوه حاكميت امام زمان ، صديقه سبزوارى ، دانشكده اصول دين ، ۱۳۸۹ .

۱۷ . سيماى حضرت مهدى در آيات و احاديث و نظم فارسى ، حسن خانى ، دانشگاه آزاد اسلامى واحد تهران مركزى ، ۱۳۷۷ .

۱۸ . بررسى نقش مردم در غيبت و ظهور امام زمان ، زهره رجب زاده ، دانشكده اصول دين ، ۱۳۸۹ .

۱۹ . سيماى امام عصر در اهمّ تفاسير مأثور ، مائده اعتماد .

۲۰ . سيماى منجى در قرآن و روايات ، كريم رجاءوند ، دانشگاه تبريز ، ۱۳۸۷ .

۲۱ . توقيعات حضرت ولى عصر و بررسى مباحث اعتقادى در آنها ، دانشكده اصول دين ، ۱۳۸۸ - ۱۳۸۷ .

پايان نامه هاى مهدوى نيز به سهم خود مى توانند موضوع مستقلى براى يك كتاب شناسى قرار بگيرند ؛ زيرا با مراجعه به مراكزى كه آرشيو پايان نامه دارند با حجم انبوهى از پايان نامه هاى مهدوى ، روبه رو هستيم .

۲ - ۴ . انتشار مجلات موضوعى - تخصّصى

انتشار نشريات در بيش از يك قرن اخير ، تحوّل در سبك نگارش و عبور از كتاب و رساله به مقاله و گزارش و خبر را موجب شده است . به علاوه ، در دهه هاى اخير ، انتشار مجلّات تخصّصى ، شيوع فراوان يافته كه مهدويت نيز از اين عرصه بيرون نمانده است . در ادامه ، به تعدادى از نشرياتى كه موضوع آنها اختصاصاً مهدويت است و در حوزه زبان فارسى توليد مى شوند ، اشاره مى شود :

۱ . موعود

ماه نامه فرهنگى ، اجتماعى و اعتقادى

صاحب امتياز ، مدير مسئول و سردبير : اسماعيل شفيعى سروستانى

شماره اوّل : فروردين و ارديبهشت ۱۳۷۶

از اين مجله تا آبان ۱۳۹۲ ، ۱۵۳ شماره در هجده سال منتشر شده است .

اين مجله چنان كه عنوانش نشان مى دهد ، عمومى است و حاوى مقالات عمومى ، معرفى كتاب ، شعر و گفتگوست .

۲ . انتظار موعود

فصل نامه علمى - تخصصى ويژه امام مهدى عليه السلام

صاحب امتياز : بنياد فرهنگى حضرت مهدى موعود

مدير مسئول : حجة الإسلام قرائتى؛ سردبير : دكتر روح الله شاكرى

شماره اوّل : پاييز ۱۳۸۰ / شعبان ۱۴۲۲

از اين مجله ، تا پاييز ۱۳۹۲ ش ، ۳۸ شماره منتشر شده است و حاوى مقالات پژوهشى و علمى از صاحب نظران حوزوى و دانشگاهى است .

۳ . مشرق موعود

فصل نامه علمى - پژوهشى مهدويت

صاحب امتياز : مؤسسه آينده روشن (پژوهشكده مهدويت)

مدير مسئول و سردبير : سيّد مسعود پور سيد آقايى

شماره اوّل : تابستان ۱۳۸۵

از اين مجله تا پاييز ۱۳۹۲ ، ۲۷ شماره به چاپ رسيده است .

اين مجله از تاريخ ۱/۹/۱۳۸۸ از كميسيون نشريات وزارت علوم تحقيقات و فناورى درجه علمى - پژوهشى دريافت كرده است .

۴ . پژوهش هاى مهدوى

صاحب امتياز : مؤسسه آينده روشن

مدير مسئول : سيد مسعود پور سيد آقايى

سردبير : نصرت اللَّه آيتى

شماره اوّل ، تابستان ۱۳۹۰

از اين مجلّه تا تابستان ۱۳۹۲ ش ، پنج شماره به چاپ رسيده است .

۵ . سپيده سحر ، مجلّه الكترونيك در موضوع امام عصر عليه السلام

هجده شماره منتشر شده است

۶ . خورشيد مكه (ماه نامه، صاحب امتياز : عليرضا نعمتى)

۷ . امان (ماه نامه اطلاع رسانى مهدوى) .

۸ . مليكا (ماه نامه مهدوى ويژه كودكان)

۹ . موعود جوان (صاحب امتياز : اسماعيل شفيعى سروستانى).

۱۰ . انتظار نوجوان (صاحب امتياز: بنياد فرهنگى حضرت مهدى موعود) .

۲ - ۵ . تدوين فرهنگ نامه ها و دانش نامه ها

۱ . معجم احاديث الإمام المهدى ، زير نظر : محمّدجواد مُهرى ، قم : بنياد معارف اسلامى .

۲ . معجم أحاديث الإمام المهدى ، ۸ جلد ، على كورانى .

اين كتاب نخست در سال ۱۳۶۹ ش / ۱۴۱۱ در پنج جلد منتشر شد و حاوى ۱۹۴۱ حديث بود كه در سه محور أحاديث النبى : دو جلد (۵۶۰ - ۱) أحاديث الأئمّة : دو جلد (۱۴۳۶ - ۵۶۱) ، الآيات المفسّرة : يك جلد (۱۹۴۱ - ۱۴۳۷) .

در سال ۱۴۲۷ ق/ ۲۰۰۶ م براى اين معجم ، راه نماى موضوعى با عنوان المعجم الموضوعى لأحاديث الإمام المهدى توسط جناب آقاى كورانى منتشر شد .

چاپ بعدى معجم در سال ۱۴۲۸ ق در هشت جلد و با ۱۸۶۱ حديث منتشر شد .

در اين چاپ ، جلد هشتم به فهارس اختصاص يافته است .

۳ . منتخب الأثر ، آية اللَّه لطف اللَّه صافى ، ۳ جلد .

۴ . موسوعة الإمام المهدى ، مهدى فقيه ايمانى . جلد اوّل حاوى نوزده رساله از كتب اهل سنّت ، با همين عنوان و ادامه مجلدات با عنوان «الإمام المهدى عند اهل السنة» ، دو جلد .[۲۶۱]

۵ . موسوعة الإمام المنتظر ، سيد محمّدعلى ابطحى ، ده جلد ، چاپ نشده[۲۶۲].

۶ . دايرة المعارف حضرت مهدى ، هفت جلد ، محمّدباقر شريعت .[۲۶۳]

۶ . العبقرى الحسان فى احوال مولانا صاحب الزمان ، شيخ على اكبر نهاوندى ، نُه جلد ، قم : مسجد جمكران ، ۱۳۸۶ .

۷ . الموسوعة الشعرية المهدوية ، عبد القادر على ابو المكارم ، ده جلد ، بيروت : دار العلوم ، ۱۴۳۱ ق / ۲۰۱۰ م .

در اين كتاب ، اشعار عربى مربوط به مهدويت گردآورى شده است .

۸ . موسوعة الإمام المهدى ، سيد محمّد صدر ، چهار جلد ، چاپ دوم ۱۴۲۷ ق / ۲۰۰۶ م .

۹ . موسوعة الإمام المهدى المنتظر ، محمّد صدر ، مراجعه و تدقيق : هادى نجفى ، هجده جلد .

۱۰ . معجم مهدويت در روايات تفسيرى ، مرتضى عبدى حائرى ، ۳ جلد ، ۱۳۹۰ ، انديشه ظهور .

۱۱ . الأحاديث الواردة فى المهدى فى ميزان الجرح و التعديل ، عبدالعليم عبدالعظيم بستوى ، ۲ جلد ، المكتبة المكية - دار ابن حزم ۱۴۲۰ ق/ ۱۹۹۹م .

ج ۱ : المهدى المنتظر فى ضوء الأحاديث و الآثار الصحيحة ؛ ج ۲ : الموسوعة فى أحاديث المهدى الضعيفة و الموضوعة .

در جلد اوّل ، ۴۶ حديث و در جلد دوم ، ۲۹۲ حديث آورده است . در ذيل هر حديث ، تخريج و رجال حديث و مباحث ديگر را آورده است .

۱۲ . الإمام المهدى فى بحار الأنوار ، ۲ جلد ، ياسر صالحى، بيروت : الاعلمى ، ۱۴۳۰ ق / ۲۰۰۹ م .

۱۳ . الإمام المهدى فى مصادر علماء الشيعة ، ۳ جلد ، مركز الدراسات التخصصيه فى الامام المهدى ، بيروت : الأعلمى ، ۱۴۳۳ ق / ۲۰۱۱ م .

۱۴ . موسوعة المصطفى و العترة ، ج ۱۶ و ۱۷ (الامام المهدى) ، حسين شاكرى ، قم : الهادى ، ۱۴۲۱ ق .

۱۵ . موسوعة الامام المهدى ، الرؤية القرآنية للقضية المهدوية ، زير نظر: ابو الفضل اسلامى، قم : نشر الفقاهه ، ۱۴۲۵ ق . جلد اوّل كتاب منتشر شده است .

۱۶ . موسوعة بقية اللَّه الأعظم الإمام المهدى ، جعفر حسين عتريسى ، سه جلد ، بيروت : دار الهادى ، ۱۴۷۲ ق / ۲۰۰۶ م .

۲ - ۶ . مطالعات خاورشناسان

يكى از اتّفاقات دوران معاصر در حوزه مهدويت ، مطالعات و مكتوبات خاورشناسان است . آنان با هر انگيزه اى ، اين مسئله را بررسى كرده اند و از نگاه خود به تحليل آن پرداخته اند .

مى توان مطالعات خاورشناسى در حوزه مهدويت را از اواخر قرن نوزده ميلادى برشمرد .

خاورشناسانى كه به اين مسئله پرداخته اند ، عبارت اند از[۲۶۴]: ژوزف گوبينو (۱۸۱۶ - ۱۸۸۲ م) ، جيمز دارمستتر (۱۸۴۹ - ۱۸۹۴ م) ، هنرى لامنس (۱۸۶۲ - ۱۹۳۷م) ، فان فلوتن (۱۸۶۶ - ۱۹۰۳ م) ، گلدزيهر (۱۸۵۰ - ۱۹۲۱ م) ، ادوارد براون (۱۸۶۳ - ۱۹۲۶ م) ، مارگوليوث (۱۸۵۸ - ۱۹۴۰ م) ، ميلتون گيب (۱۸۹۵ - ۱۹۷۵ م) ، هانرى كربن (۱۹۰۳ - ۱۹۷۸ م) ، آنه مارى شيمل (۱۹۳۲ - ۲۰۰۲ م) ، ويليام مونتگمرى وات (۱۹۰۹ - ۲۰۰۶ م) ، تيتوس بوركهارت (۱۹۰۸ - ۱۹۸۴ م) ، توشيهيكو ايزوتسو (۱۹۱۴ - ۱۹۹۳ م) ، آن لمبتون (۱۹۱۲ - ۲۰۰۸ م) و برنارد لويس (متولد ۱۹۱۶ م) .

آثار خاورشناسان

۱ . مهدى از صدر اسلام تا قرن سيزدهم ، جيمز دارمستتر ، ترجمه : محسن جهانسوز ، تهران : كتاب فروشى ادب ، ۱۳۱۷ ش.

۲ . السيطرة العربية و التشيع و المعتقدات المهدية فى ظل خلافة بنى امية ، فان فلوتن ، مترجم : ابراهيم بيضون، بيروت .

۳ . العقيدة و الشريعة فى الإسلام ، ايگناتس گلدزيهر .

بخشى از كتاب به مهدويت اختصاص دارد .[۲۶۵]

۴ . مقاله «مهدى» در دايرةالمعارف دين و اخلاق ، مارگوليوث .

۵ . ترجمه كمال الدين به زبان آلمانى ، اوجست مولر .

وى مقدمه اى با عنوان «المهدية فى الاسلام» بر اين كتاب نوشته است .[۲۶۶]

۶ . مَدخل هاى «مهدى» و «غيبت» و «قائم» و «ظهور» در دائرة المعارف اسلام ، چاپ ليدن هلند (ويرايش دوم / نسخه چاپى و نسخه الكترونيك) .

گفتنى است كه امروزه تقريباً در تمامى فرهنگ نامه ها و دائرةالمعارف هاى موضوعىِ تدوين شده در غرب كه به مذهب يا اسلام مى پردازند ، به موضوع مهدويت و مهدى و موعود اسلام و امام غايب شيعه ، توجّه شده است ، كه از اين ميان مى توان به دائرة المعارف مذهب (زير نظر ميرچا الياده) و دائرة المعارف اسلام معاصر (زير نظرِ جان اسپوزيتور) و فرهنگ دين (مذهب) آكسفورد اشاره كرد .