در كنارباورهاى مشتركهمه مسلمانان در باره امام مهدى(ع) ، در جزئيات اين موضوع نيز مانند هر موضوع مسلم و مشترك ديگر، ديدگاه هاى متفاوتى وجود دارد. مهم ترين نقاط اختلاف در اين باره به اين شرح است:
۱ . نام پدر امام مهدى(ع)
يكى از مهم ترين موضوعات اختلافى در باره مهدى موعود(ع) ، نام پدر اوست. آنچه موجب بروز اين اختلاف شده، رواياتى است كه بر اساس آنها، پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله منجى موعود را هم نام خود، و پدر او را همنام پدر خود اعلام كرده است.[۱]بنا بر اين بيشتر عالمان اهل سنّت، مهدى موعود را فردى با نام محمّد بن عبد اللَّه مى دانند. اين در حالى است كه همه شيعيان اثناعشرى بدون هيچ ترديدى معتقدند كه مهدى موعود(ع) فرزند امام حسن بن على العسكرى(ع) است.[۲]دليل آنها بر اين ادعا احاديث فراوان و متواترى است كه از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام در باره امامان دوازده گانه و مشخصات دقيق هر يك از آنان، از امام على(ع) تا محمّد بن الحسن العسكرى(ع) ، نقل شده است.[۳]
۲ . از نسل امام حسن يا امام حسين عليهما السلام[۴]
همان گونه كه اشاره شد، در اين كه امام مهدى(ع) از نسل امام على و حضرت فاطمه زهرا عليهما السلام است ترديد و اختلافى وجود ندارد؛ امّا اين كه اين نسب از طريق امام حسن مجتبى(ع) به آن حضرت مى رسد يا وى در سلسله فرزندان امام حسين(ع) قرار مى گيرد، به موضوعى اختلافى ميان شيعه و گروهى از اهل سنّت تبديل شده است. مهم ترين عامل بروز اين اختلاف، حديثى است كه به صورت منقطع در سنن أبى داوود نقل شده و بر اساس آن، امام على(ع) فرموده است: مهدى موعود(ع) از نسل فرزندم حسن(ع) خواهد بود.[۵]البته ابو داوود در نقل اين حديث تنهاست و هيچ يك از مصادر دست اول و مهم اهل سنّت در نقل چنين روايتى با او همراهى نكرده اند.
در مقابل، نويسندگان مصادر حديثى شيعى، احاديث فراوان و متواترى را در مجموعه هاى حديثى خود نقل كرده اند كه با صراحت و وضوح گوياى آن اند كه مهدى موعود(ع) از نسل امام حسين(ع) است.[۶]حتّى همان حديثى كه در سنن ابو داوود نقل شد نيز عيناً در منابع شيعى در باره امام حسين(ع) آمده است.[۷]از اهل سنت نيز قندوزى حنفى اين حديث را با لفظ «الحسين» نقل كرده است.[۸]
۳ . ولادت و مدّت عمر او
با توجّه به آنچه گذشت مشخص شد كه پيروان اهل بيت عليهم السلام بر اساس دلايل متعدّد و روايات متواترى كه در اختيار دارند معتقدند مهدى موعود(ع) كسى جز فرزند امام حسن عسكرى(ع) نيست و طبعا در ميانه قرن سوم هجرى متولد شده است. اين بدين معناست كه او اكنون داراى عمرى طولانى و غير متعارف است. البته با عنايت به نفوذ مشيت الهى و نيز نمونه هاى ديگرى از افراد مُعمّر كه بر اساس دلايل قطعى قرآنى و تاريخى، عمرى طولانى و غير متعارف داشته اند، پذيرش اين باور دينى چندان دشوار نخواهد بود؛ امّا ديدگاه مشهور در ميان اهل سنّت خلاف اين است و چنين باورى را فاقد دليل و غير قابل قبول به حساب مى آورد.
پيروان مكتب اهل بيت عليهم السلام دلايل و مستندات فراوانى براى اثبات ادعاى خود ارائه مى كنند. گذشته از دلايل متواتر و مسلمى چون احاديث دوازده خليفه[۹]و حديث ثقلين[۱۰]كه بدون اعتقاد به ولادت و حيات امام مهدى(ع) پيام اصلى خود، يعنى استمرار امامت دوازده جانشين پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله تا روز قيامت را از دست خواهند داد، مستندات فراوانى وجود دارد كه امام حسن عسكرى(ع) و ديگر افرادى كه موفق به ديدار آن حضرت شده اند، به تولد چنين فرزندى شهادت داده اند.[۱۱]
در مقابل، منكران تولد مهدى موعود(ع) بيش از آن كه در پى استدلال بر اين ادعاى خود باشند، به استبعاد و انكار روى آورده اند. البته برخى تلاش كرده اند اختلافات و نقل هاى متفاوت در باره جزئياتى چون نام مادر و زمان و نحوه ولادت ايشان را دلايل استبعاد خود جلوه دهند. امّا حقيقت اين است كه در باره جزئيات بسيارى ديگر از حوادث مسلم تاريخى نيز اختلاف نظر و نقل هايى متفاوت وجود دارد و اين موضوع نه تنها نمى تواند دليلى بر انكار اصل آن وقايع باشد، بلكه گاهى نشانه اى براى اطمينان بيشتر نسبت به اصل ماجراست.
از سوى ديگر حتى برخى از دانشمندان اهل سنّت نيز تولد امام مهدى(ع) را تأييد كرده اند. بنا بر پژوهش هاى برخى از محقّقان، شِبلنجى در نور الابصار،[۱۲]كنجى شافعى در كفاية الطالب،[۱۳]شبراوى شافعى در الإتحاف بحب الأشراف، ابن حجر هيثمى در الصواعق المحرقة،[۱۴]ابن خلّكان در وفيات الأعيان،[۱۵]محمّد بن طلحه شامى در مطالب السؤول،[۱۶]سبط ابن جوزى در تذكرة الخواص،[۱۷]سويدى در سبائك الذهب، جهضمى در مواليد الائمة، ابن صباغ مصرى در الفصول المهمة[۱۸]و عبدالوهاب شعرانى در اليواقيت و الجواهر[۱۹]و موصلى در النعيم المقيم ، از جمله عالمان اهل سنّت اند كه به تولد فرزندى با نام محمّد و با لقب مهدى براى امام حسن عسكرى(ع) تصريح كرده اند. حتّى محيى الدين ابن عربى را نيز بايد جزو قائلان به ولادت امام مهدى(ع) به شمار آورد؛ چرا كه بر اساس عبارتى از كتاب الفتوحات المكّية كه افرادى همانند شَعرانى در اليواقيت و الجواهر[۲۰]و محمّد الصبان در اسعاف الراغبين[۲۱]و حمزاوى در مشارق الأنوار[۲۲]عيناً از او نقل كرده اند، وى علاوه بر تصريح به حتمى بودن قيام مهدى(ع) و اين كه وى از نسل امام حسين(ع) است،[۲۳]بر اين نكته نيز تأكيد كرده كه اين موعود، فرزند حسن عسكرى(ع) است. امّا متأسفانه عبارت مربوط به نام پدر آن حضرت در برخى چاپ هاى فعلى اين كتاب وجود ندارد. با اين حال نقل هايى كه به آنها اشاره شد و گواهى برخى از بزرگانى كه نسخه هاى قديمى الفتوحات المكية را مشاهده كرده اند و نيز نسخه هاى خطّى و عكسى موجود از اين كتاب در ايران نشان مى دهد كه عبارت يادشده ، در اين كتاب وجود دارد ، اگر چه در برخى چاپ ها برخى كه در پى پوشاندن حق بوده اند آن را حذف كرده اند.[۲۴]ابن عربى در آثار ديگرى نيز به زنده بودن ام ام مهدى(ع) تصريح كرده[۲۵]و حتّى حكايتى از ملاقات خود با ايشان بيان كرده است[۲۶].[۲۷]
[۱]مهم ترين مصدرى كه اين حديث را نقل كرده سنن أبى داوود (ج ۴ ص ۱۰۶) است «لو لم يبق من الدنيا إلا يوم ... لطول اللَّه ذلك اليوم ... حتّى يبعث فيه رجلا منى أو من أهل بيتى، يواطئ اسمه اسمى، و اسم أبيه اسم أبى». ر . ك : همين دانش نامه : ج ۲ ص ۳۵۸ ح ۴۵۱ و ص ۲۸۶ ( نقدى بر گزارشى در باره نام پدر امام مهدى(ع)) .
[۲]البته برخى از محدثان شيعه نيز همچون شيخ طوسى (الغيبة: ص ۱۸۱، الأمالى: ص ۳۵۲)، قاضى نعمان مغربى (شرح الاخبار: ج ۳ ص ۳۸۶)، ابن بطريق (العمدة: ص ۴۳۳ و ۴۳۶)، سيّد بن طاووس (الملاحم و الفتن: ص ۱۵۶ و ۱۵۷ و ۲۷۶ و ۲۹۷ و ۳۱۳ و ۳۱۷ و ۳۱۸ و ۳۲۲)، محمّد بن حسن قمى (العقد النضيد و الدر الفريد فى فضائل اميرالمؤمنين و أهل بيت النبى عليهم السلام : ص ۷۷)، على بن يونس عاملى (الصراط المستقيم: ج ۲ ص ۲۲۲) و علّامه مجلسى (بحار الأنوار: ج ۵۱ ص ۷۵ و ۸۲ و ۸۴ و ۸۶ و ۱۰۲) رواياتى را كه دربردارنده عبارت «اسم أبيه اسم أبى» است نقل كرده اند؛ امّا بايد توجّه داشت كه اين اقدام آنها صرفاً از روى امانت دارى در نقل احاديثى بوده كه از طريق اهل سنّت به دستشان مى رسيده است. در واقع همه آنها احاديث بيشترى را بر خلاف اين عبارت نقل كرده و بر اعتقادشان نسبت به اين كه امام مهدى(ع) فرزند امام حسن عسكرى(ع) است تصريح نموده اند.ر.ك:ج ۲ ص ۲۸۶(بخش دوم/فصل سوم/نقدى بر گزارشى در باره نام پدر امام مهدى(ع)).
[۳]ر . ك : ج ۲ ص ۱۱۷ (بخش دوم / فصل يكم : تبار امام مهدى(ع) ) .
[۴]ر . ك : ج ۲ ص ۱۶۶ (بخش دوم / فصل يكم : انتساب امام مهدى(ع) از نسل امام حسين بن على(ع) ) .
[۵]متن اين حديث كه از ابواسحاق نقل شده چنين است: «قال على رضى اللَّه عنه : و نظر الى ابنه الحسن فقال: ان ابنى هذا سيد كما سماه النبى صلى اللّه عليه و آله و سيخرج من صلبه رجل يسمى باسم نبيكم يشبهه فى الخلق و لايشبهه فى الخلق؛ ثم ذكر قصة يملأ الارض عدلا» (سنن ابى داوود: ج ۴ ص ۱۰۸ ح ۴۲۹۰).
[۶]ر. ك: منتخب الأثر: ص ۲۵۴.
[۷]شيخ طوسى و نعمانى هر يك در كتاب الغيبة خود با سند متصل چنين نقل مى كنند: «نظر أميرالمؤمنين(ع) الى ابنه الحسين(ع) فقال: ان هذا ابنى سيّد كما سماه رسول اللَّه سيدا و سيخرج اللَّه تعالى من صلبه رجلا باسم نبيكم فيشبهه فى الخلق و الخلق؛ يخرج على حين غفلة من الناس ...» (الغيبة، الطوسى : ص ۱۹۰ ح ۱۵۲ ، الغيبة، النعمانى: ص ۲۲۲ ح ۲ .
[۸]ينابيع المودة: ج ۳ ص ۴۸۹.
[۹]حديثى كه بر طبق آن پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله از دوازده جانشين براى خويش خبرداده، در مهم ترين مصادر حديثى اهل سنّت به صورت مكرر نقل شده است. براى مثال ، ر. ك: صحيح البخارى: ج ۶ ص ۲۶۴۰ ، صحيح مسلم: ج ۳ ص ۱۴۵۲ ح ۵ - ۱۰ ، سنن ابى داوود: ج ۴ ص ۱۰۶ ح ۴۲۷۹ و ۴۲۸۰ . و همين دانش نامه: ج ۱ ص ۳۳۳ (فصل سوم : احاديث شمار امامان عليهم السلام ) .
[۱۰]بنا بر مهم ترين منابع حديثى اهل سنّت، پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله كتاب خدا و عترت خود را به منزله دو سند جاودانه براى هدايت امت اسلام معرّفى كرده است. براى نمونه ر.ك: سنن الترمذى: ج ۵ ص ۶۶۲ (مناقب اهل البيت النبى عليهم السلام )، صحيح مسلم: ج ۴، ص ۱۸۷۴ ح ۳۷، مسند ابن حنبل: ج ۴ ص ۳۶ ح ۱۱۱۳۱. و همين دانش نامه: ج ۱ ص ۲۶۳ (فصل دوم / حديث ثقلين به روايت اهل سنّت).
[۱۱]ر . ك : منتخب الأثر : ص ۳۹۷ و ۴۳۸. نيز ، ر . ك : همين دانش نامه : ج ۵ ص ۹ .
[۱۲].ك: ص ۳۴۲
[۱۳]ر.ك: كفاية الطالب (البيان فى اخبار صاحب الزمان): ص ۵۲۱ .
[۱۴]الصواعق المحرقة: ص ۲۰۸.
[۱۵]وفيات الأعيان: ج ۴ ص ۱۷۶.
[۱۶]مطالب السؤول: ص ۴۸۰.
[۱۷]تذكرة الخواص: ص ۳۶۳.
[۱۸]الفصول المهمة: ص ۲۸۱.
[۱۹]اليواقيت و الجواهر: ج ۲ ص ۵۶۲ .
[۲۰]همان جا.
[۲۱]اسعاف الراغبين (چاپ شده در حاشيه نور الأبصار): ص ۱۴۱.
[۲۲]مشارق الأنوار فى فوز أهل الإعتبار: ص ۱۱۲.
[۲۳]در الفتوحات المكية، ج ۳ ص ۳۲۷ باب ۳۶۶ آمده است: «اعلم أيدنا اللَّه أن للَّه خليفة يخرج و قد امتلأت الأرض جورا و ظلما فيملؤها قسطا و عدلا لو لم يبق من الدنيا إلا يوم واحد طول اللَّه ذلك اليوم حتّى يلى هذا الخليفة من عترة رسول اللَّه صلى اللّه عليه و آله من ولد فاطمة يواطئ اسمه اسم رسول اللَّه صلى اللّه عليه و آله جده الحسين بن على بن أبى طالب...» همچنين ر.ك: همين دانش نامه : ج ۱ ص ۶۶ .
[۲۴]«مهدى(ع) از نگاه اهل سنّت»، مجله رواق انديشه: ش ۱۸.
[۲۵]يكى از اين آثار، رساله اى است با نام «الوعاء المختوم على السّر المكتوم» كه وى آن را در شئون ختم ولايت مطلقه محمّديه مهدى موعود و نحوه ظهور آن حضرت تأليف كرده است (در اين باره ر.ك: تفسير فاتحة الكتاب، مقدمه جلال الدين آشتيانى) در كتاب ديگرش عنقاء مغرب و شقّ الجيب نيز به مهدى و مرتبه معنوى وى و مدايحى سروده شده در وصف وى و برخى اخبار ظهورش اختصاص دارند .
[۲۶]ر . ك : هزار و يك كلمه : ج ۱ ص ۸۸. نيز ر.ك: شرح فص حكمة عصمتية فى كلمة فاطمية : ص ۱۰۳ . ر . ك : همين دانش نامه : ج ۱ ص ۶۷ .
[۲۷]در الفتوحات المكية: ج ۱ ص ۱۸۵ باب ۲۴ آمده است: «و للولاية المحمدية المخصوصة بهذا الشرع المنزل على محمّد صلى اللّه عليه و آله ختم خاص هو فى الرتبة دون عيسى(ع) لكونه رسولا و قد ولد فى زماننا و رأيته أيضا و اجتمعت به و رأيت العلامة الختمية التى فيه فلا ولى بعده إلا و هو راجع إليه كما أنه لا نبى بعد محمّد صلى اللَّه عليه و سلم إلا و هو راجع إليه كعيسى إذا نزل».
