گام سوم: در اين مرحله آثار محدّثان متأخّر از شيخ صدوق را مورد توجّه قرار مى دهيم و در آنها به جستجوى تمام رواياتى مى پردازيم كه نام «ابن بابويه» و نام «كلينى» ، مشتركاً در سلسله اسناد آنها يافت مى شود.
مجدداً با در نظر گرفتن طبقه راويان ، روايات كسانى را كه محمّد بن يعقوب نام دارند ، ولى غير از ثقة الاسلام كلينى اند ، حذف مى كنيم. ۱
گام چهارم: روايات به دست آمده از مرحله قبل را با احاديث موجود در آثار به جا مانده از شيخ صدوق مقايسه مى كنيم. روايات مشترك ، محتملاً از همين آثار موجود صدوق نقل شده اند كه در دست متأخّران نيز بوده اند. اما رواياتى كه در آثار موجود صدوق پيدا نمى شوند ، مى توانند روزنه اى به شناخت آثار ناياب صدوق به شمار آيند. ۲
گام پنجم: تا اين جا رواياتى كه به واسطه شيخ صدوق از كلينى نقل شده ، معيّن
1.به عنوان نمونه ، راوندى در قصص الانبياء (ص ۲۹۷) ، روايتى را به سند حاضر درباره زندگانى سلمان نقل مى كند: «و عنه (ابن بابويه) عن ابن حامد ، حدّثنا محمّد بن يعقوب ، حدّثنا أحمد بن عبد الجبار ، حدّثنا يونس ، عن ابن إسحاق ، حدّثنا عاصم بن عمرو بن قتادة ، عن محمود بن أسد ، عن ابن عباس ـ رضى اللّه ـ عنه ، قال : حدّثنى سلمان الفارسى ـ رضى اللّه ـ عنه ، قال...» . محمّد بن يعقوب در اين سند ، همان محمّد بن يعقوب اصم است. شاهد اين مدّعا آن كه احمد بن عبد الجبار (بن محمّد التميمى العطاردى الكوفى) ، از اساتيد اصم است و نه از اساتيد كلينى ، چنان كه شيخ صدوق بارها در كتاب كمال الدين احاديثى را (به مانند سند قصص الانبياء) به واسطه محمّد بن يعقوب اصم ، از احمد بن عبد الجبار العطاردى ، از يونس بن بكير شيبانى ، از محمّد بن إسحاق مدنى(صاحب كتاب سيره) نقل مى كند. به عنوان نمونه نگاه كنيد به : كمال الدين و تمام النعمة ، ص ۱۷۲ ، ۱۹۹ و ۳۹۳.
2.جالب آن كه برخى از اين روايات ، نه در آثار موجود صدوق يافت مى شوند و نه در الكافى و مى توانند دريچه اى به شناخت آثار ناياب هر دو شيخ باشند.
