انجام وظیفه مسلم بن عقیل

در نگاهی سطحی به کارنامۀ مسلم، ممکن است چنین تصوّر شود که وی، از سیاست و تدبیر لازم در به انجام رساندن مأموریتی که بر عهده داشت و زمینه سازی برای آمدن امام حسین(ع) به کوفه، برخوردار نبوده است؛ زیرا نتوانست از فضای سیاسی ـ اجتماعی کوفه ـ که کاملاً در جهت امام حسین(ع) بود ـ ، به طور شایسته استفاده کند. او پیش از آن که ابن زیاد وارد کوفه شود، دستِ کم دوازده هزار نیرو در اختیار داشت و فضای کوفه به گونه ای بود که ابن زیاد، مجبور شد مخفیانه، وارد آن شود.

اگر مسلم(ع) پیش از ورود ابن زیاد، نیروهای وفادار را خوب سازماندهی می کرد، ابن زیاد، فرصت نمی یافت تا نیروهای مخالف را سازماندهی کند و علیه هواداران امام حسین(ع) واردِ عمل شود، و در این صورت، با رسیدن امام(ع) به کوفه، چه بسا سرنوشت قیام مردم، به گونه ای دیگر رقم می خورد و حادثۀ جان گداز کربلا، پدید نمی آمد.

چنین ارزیابی ای از کارنامۀ مسلم، داوری ای سطحی، بدبینانه و بدون در نظر گرفتن مأموریت اوست؛ امّا با در نظر گرفتن دقیق واقعیت های موجود در حوزۀ مأموریت وی، باید گفت: مسلم، مسئولیت خود را در حدّ توان، به خوبی انجام داده است و آنچه پیش آمد، دلایل خاصّ خود را داشت. برای ارزیابی واقع بینانه از کارنامۀ مسلم در کوفه، چند مسئله باید توجّه و بررسی شود:

الف. قلمرو مأموریت مسلم

برای ارزیابی کارنامۀ مسلم، نخستین چیزی که باید مورد توجّه باشد، موضوع و محدودۀ مأموریت اوست. این مطلب، به صورت روشن در نامۀ امام حسین(ع) به مردم کوفه، بیان شده است. بر پایۀ گزارش منابع تاریخی، در نامۀ امام(ع) آمده است: «برادرم، پسرعمویم و فرد مورد اعتماد از خاندانم، مسلم بن عقیل بن ابی طالب را به سوی شما فرستاده ام و به او دستور داده ام که وضع شما و نظرتان و دیدگاه عقلا و بزرگان را برایم گزارش کند، و او در حال حرکت به سوی شماست ـ إن شاء الله تعالی ـ والسلام! و هیچ توانی، جز به [یاری] خداوند نیست. اگر شما بر همان نظری هستید که فرستادگان شما آورده اند و در نامه هایتان خوانده ام، پس با پسرعمویم همراهی کنید و با او بیعت نمایید و یاری اش کنید و تنهایش مگذارید».[۱]

این متن، نشان می دهد که مأموریت اصلی مسلم، ارزیابی فضای سیاسی ـ اجتماعی کوفه از نزدیک است و برای این منظور، امام(ع) از هواداران خود خواسته است که با او بیعت کنند و در امور مربوط به ساماندهی قیام بر ضدّ حکومت یزید، او را یاری دهند.

افزون بر این، تعبیر «أخی (برادرم)» و «ثِقَتی (مورد اعتمادم)»، حاکی از جایگاه والای مسلم در کمالات نفسانی از یک سو، و اعتماد و اطمینان امام(ع) به درایت و تدبیر سیاسی وی، از سوی دیگر است. اکنون باید دید که مسلم، در به انجام رساندن این مأموریت، تا چه اندازه موفّق بوده است؟

ب. فضای سیاسی ـ  اجتماعی کوفه

انتخاب کوفه به عنوان مرکزی بر ضدّ حکومت یزید، به این معنا نیست که امام حسین(ع) باور داشت که مردم کوفه، با آن پیشینه ای که در برخورد با پدرش امام علی(ع) و برادرش امام حسن(ع) داشتند، واقعاً همگی به یک باره تغییرِ ماهیت داده اند و صد در صد، آمادۀ همکاری و همراهی با ایشان هستند؛ بلکه امام(ع)، در جمع بندی نقاط مثبت و منفی کوفه، به این نتیجه رسیده بود که این شهر، مناسبت ترین جا برای حرکت خویش است.

فضای سیاسی  ـ  اجتماعی متأثّر از ناخشنودی مردم از حکومت یزید، فعّالیت های هواداران امام حسین(ع) و ضعف فرماندار آن روز کوفه، نعمان بن بشیر، به گونه ای بود که حتّی شماری از اشراف فرصت طلب ترجیح داده بودند تا به جمع نامه نگاران به امام(ع) بپیوندند.

بی تردید، فضای عمومی هواداری از امام حسین(ع)، فضایی کاذب بود؛ امّا مسلم، مأموریت داشت با بهره گیری از این فضا، برای امام(ع) از مردم، بیعت بگیرد و زمینه را برای حرکت بر ضدّ حکومت یزید، آماده کند. او این مأموریت را به خوبی انجام داد و در مدّتی کوتاه، انبوهی از مردم کوفه، رسماً با او بیعت کردند.

با عنایت به آنچه گذشت، نه تنها مسلم در انجام دادن مأموریت خود، کوتاهی نداشت، بلکه وظیفۀ خود را به خوبی انجام داد؛ امّا به دلایلی، تلاش های او با شکست روبه رو شد.[۲]