جامعه شناسی کوفه

کوفۀ آن روزگار، از زوایای گوناگون، قابل ارزیابی است؛ چرا که شهر متنوّع و چندگونه ای بود:

الف . نژادهای مختلف در کوفه

جامعۀ کوفه را از نظر نژادی، می توان به دو بخش عرب و غیرعرب، تقسیم کرد. بیشتر مردم عربِ ساکن کوفه، قبایلی بودند که با آغاز فتوحات اسلامی در ایران، از شبه جزیرۀ عربستان، به قصد شرکت در جنگ، به سمت عراق کوچ کردند و سرانجام، پس از پایان فتوحات، در کوفه و بصره، مسکن گزیدند.

این قبایل ـ که هستۀ اوّلیۀ ساکنان کوفه را تشکیل می دادند ـ ، از دو تیرۀ قَحْطانی و عَدْنانی بودند که در اصطلاح، «یمانی» و «نِزاری» خوانده می شدند.

بخش دیگری از عرب های ساکن کوفه را قبایلی مانند بنی تَغلِب تشکیل می دادند که پیش از اسلام، در عراق، سکونت گزیده بودند و پیوسته با ایرانیان در جنگ بودند. اینان، با آغاز فتوحات اسلامی، به مسلمانان پیوستند و آنها را در فتوحات، یاری دادند. سپس بخشی از آنها در شهرهای تازه تأسیس اسلامی، سُکنا یافتند.

مردمان غیر عرب کوفه ـ که اندکی از جمعیت آن را تشکیل می دادند ـ ، شامل گروه هایی همچون مَوالی،[۱]سُریانی ها و نَبطی ها بودند.

ب . کوفه با اعتقادات گوناگون

از نظر اعتقادی، جامعۀ آن روز کوفه را می توان به دو بخش مسلمان و غیر مسلمان، تقسیم کرد. بخش غیر مسلمان کوفه، عبارت بودند از: مسیحیان عرب از «بنی تَغلِب»، مسیحیان نَجران، مسیحیان نَبطی، یهودیانی که در زمان خلیفۀ دوم از شبه جزیرۀ عربستان رانده شده بودند، و زردشتیان ایرانی. این بخش، در مجموع، قسمت ناچیزی از کلّ جمعیت کوفه بودند.

ج . جامعۀ کوفه از نظر سیاسی

بخش مسلمان کوفه را از نظر سیاسی، می توان به چهار دسته تقسیم کرد:

یک . هواداران اهل بیت علیهم السلام

در عصری که حادثۀ عاشورا رخ داد، کوفه، کانون هواداران اهل بیت علیهم السلام بود؛ ولی این سخن، بدان معنا نیست که همۀ کسانی که به این خاندان، اظهار ارادت می کردند، پیروان راستین آنها و «شیعه» به مفهوم حقیقیِ این کلمه بودند؛ بلکه هواداران اهل بیت علیهم السلام و مدّعیان تشیّع در آن دوران، به چند دسته تقسیم می شدند.

دو. هواداران بنی امیّه

هواداران بنی امیّه، بخش قابل توجّهی از مردم کوفه را تشکیل می دادند. در آن دوران که بیست سال از حکومت اُمَویان در کوفه می گذشت، افراد بسیاری جذب آنها شده بودند. هواداران بنی امیّه در کوفه، از تشکّل و سازماندهی نیرومند برخوردار بودند. گفته شده که رؤسا و شخصیت های بانفوذ قبایل کوفه، از این حزب بوده اند و این امر، خود، باعث گرایش بسیاری از مردم به این سو می شده است.

سه. خوارج

علی رغم سرکوب خوارج در جنگ نهروان، سیاست های غیر اسلامی معاویه باعث شد که خوارج کوفه، در زمان او قدرت بگیرند. با توجّه به درگیری خوارج با اُمَویان، شاید بتوان گفت که آنان در ماجرای عاشورا، با هیچ یک از دو طرف، همکاری نکرده اند.

چهار. افراد بی اعتنا و دَمْ دَمی مزاج

بخش قابل توجّهی از جوامع مختلف را کسانی تشکیل می دهند که یا همۀ حوادث اجتماعی را بی اهمیت می شمارند و یا هر روز، به رنگی در می آیند. در کوفه نیز جمعی بودند که نه به اهل بیت علیهم السلام علاقه داشتند و نه هوادار بنی امیّه بودند؛ بلکه هوادار شکم و شهوتِ خویش بودند و هر کس که می توانست زندگی آنان را تأمین کند، از او پیروی می کردند.[۲]

[۱]. منظور از مَوالی، مسلمانان غیر عرب (مانند: ایرانیان، رومی‏ها و ترکان) هستند (تاریخ تمدّن اسلامی، جرجی زیدان، ص ۶۸۶).

[۲]. ر.ک: دانش‏نامۀ امام حسین (ع)، ج ۵، ص ۳۲۰ ـ ۳۲۳.