مطالعه کتاب خرید کتاب دانلود کتاب
عنوان کتاب : فقه القرآن فی شرح آیات الاحکام
محل نشر : قم
ناشر : بنیاد فرهنگی امامت
تاریخ انتشار : 1395 ش
رده بندی کنگره : BP‎‏ ‎‏99‎‏/‎‏6‎‏ ‎‏/‎‏ق‎‏6‎‏ف‎‏7
منبع: افق حوزه
جستجو در Lib.ir

فقه القرآن فی شرح آیات الاحکام

این اثر ارزشمند، آیه های فقهی قرآن را بررسی می کند.

فقه القرآن قطب الدین ابوالحسن سعید بن هبه الله بن حسن راوندی (م ۵۷۳ق) نخستین کتابی است که به طور مستقل در تفسیر آیات الاحکام در میان علمای شیعه نگاشته شده و به دست ما رسیده است؛ مؤلف، عنوانی بر کتابش انتخاب نکرده، فقط در مقدمه نوشته است: «تصمیم گرفتم کتابی در فقه القرآن تألیف کنم». از این رو، کتاب بیشتر به فقه القرآن شهرت یافته است؛ هر چند گاهی از آن به «فقه الراوندی»، «أحکام الراوندی»، «آیات الأحکام»، «احکام القرآن» و «تفسیر القرآن»  نیز یاد شده است.

مؤلف انگیزه نگارش خود را از این کتاب در مقدمه چنین نوشته است:

«چیزی که مرا برانگیخت تا دست به نگارش چنین کتابی بزنم این بود که، در میان پژوهشگران کتابی را نیافتم که به خوبی به بررسی این مهم پرداخته باشد، یعنی کتابی که در آن فقه قرآن یا سخنان خداوند متعال بررسی شده باشد در دست نبود. پس بر آن شدم که در مورد همه مباحث مربوط به آن، مانند: لفظ و معنا و ظاهر و باطن آیاتی که درباره احکام شرعی فرو فرستاده شده است به بررسی بپردازم.

نظر علمای شیعه این است که ما پس از روایات محکم و معتبری که از ائمه معصوم علیهم السّلام داریم با بودن اجماع، دیگر یقین پیدا می کنیم که به چشمه زلال معرفت دست یافته ایم، ولی چه زیبا است، که افزون بر سخنان امامان معصوم - علیهم السلام- آیاتی از قرآن نیز باشند که چشمان ما را روشن نمایند و دلیل ما را محکم و یقین ما را فزونی بخشند.

به این خاطر دست به کار نگارش این کتاب شدم تا با مبانی و استدلالهای محکم خود، خواننده را راضی و بی نیاز سازد و به راحتی به درک مطالب آن نایل آید بی آن که سخن به درازا کشد و در بیان مقصود، ایجاد اخلال نماید و هر فقیه دانشمندی با دیدنش آن را تصدیق نماید و به آن رضایت دهد، و از خداوند متعال انجام این مهم را خواستارم».

فقه القرآن بر اساس ترتیب ابواب فقهی  و شامل ۲۲ کتاب از طهارت تا دیات است. مؤلف در تعداد، ترتیب و عناوین این کتاب ها از نهایه شیخ طوسی تبعیت کرده است؛ هر چند گاهی در تنظیم ابواب و فصول ذیل هر کتاب به برخی آثار دیگر فقهی همچون مبسوط شیخ نظر داشته است.

عناوین کتب فقهی در فقه القرآن عبارت اند از: طهارت، صلات، صوم، زکات و عبادات مالی، حج، جهاد، دیون و کفالات و حوالات و وکالات، شهادات، قضایا، مکاسب، متاجر، نکاح، طلاق، عتق و انواع آن، ایمان و نذور و کفارات، صید و ذباحه، أَطعمه و أَشربه، وقوف و صدقات، وصایا، مواریث، حدود و دیات.

او در پایان هر کتاب غیر از کتاب متاجر، بخشی را به عنوان «الزیادات» آورده و ذیل آن مطالبی را تحت عنوان مسئله مطرح ساخته و در ضمن آن مسائل، برخی مباحث مربوط به آن کتاب مانند معنای برخی لغات که در آن کتاب فقهی مطرح شده و روایات مربوط به موضوع را آورده است. نگاه وی به ایجاد چنین سرفصلی در پایان هر کتاب، به مقنعه شیخ مفید و تهذیب الاحکام شیخ طوسی بوده است.

در آغاز کتاب طهارت دو فصل کوتاه را به تعریف قیاس و اجتهاد و مذمت آن دو و نیز ذکر ادله چهار گانه فقه و توضیحی کوتاه دربارۀ عام و خاص، محکم و متشابه، مجمل و مفسر، مطلق و مقید و ناسخ و منسوخ در قرآن اختصاص داده است.

هر چند کتاب بر اساس ابواب فقهی تنظیم یافته و از این رو مشابه منابع فقهی است و از منابع تفسیری فاصله گرفته، اما محور بودن قرآن در شیوه بیان بیشتر مطالب نمود دارد.

مؤلف در تفسیر آیات، ابتدا آیه را ذکر می کند؛ سپس شرح و توضیح نتایج فقهی برخاسته از آن را بیان می کند. گاهی نیز محور بحث، فرع فقهی است و بعد از طرح آن به آیه مورد نظر خود استدلال کرده است.

منابع فقه القرآن

در این کتاب مؤلف از نوشته های «شیخ طوسی» خصوصاً در دو کتاب «التبیان فی تفسیر القرآن» و «النهایه» و سپس از آرای سید مرتضی و گاهی از استادش شیخ طبرسی در مجمع البیان تأثیر پذیرفته است. او در موارد بسیاری عین عبارات شیخ را از تبیان یا مبسوط و نهایه نقل می کند. به عنوان نمونه، در باب وکالت، بی کم و کاست و بدون ذکر منبع حدود چهار صفحه از مبسوط شیخ طوسی نقل کرده است.

راوندی خود در مقدمه به همین روش تصریح می کند و می گوید:

«در تألیف این اثر به آنچه گذشتگان آورده اند، اکتفا می کنم، مگر مطالبی بسیار اندک. عین عبارات آنها را نقل می کنم تا خواننده از عبارات جدید وحشت نکند و این روش من تا آخر کتاب خواهد بود و در این کتاب تنها به جمع سخنان پراکنده اصحابمان می پردازم...».

راوندی در بیشتر موارد از فقهای شیعه با تعبیر أصحابنا یاد کرده، ولی در عین حال از برخی نام برده است: دو بار از ابن بابویه، هفت بار از شیخ مفید، ۲۵ بار از سید مرتضی و سیزده بار از شیخ طوسی. در مواردی که با تعبیراتی چون «اصحابنا» و مانند آن از دیگران نقل قول می کند نیز غالباً مقصودش همین افراد و یا ابن جنید است.

گاهی مؤلف از کتب خاصی همچون «المولد و المبعث» تألیف احمد بن اعثم کوفی (م ۳۱۴) و تفسیر ابومسلم بن مهرایزد اصفهانی معتزلی (م ۳۲۲) نقل قول می کند.

همچنین او از کتاب مسائل الخلاف شیخ مفید نقل قول کرده؛ در حالی که این کتاب اینک در دسترس نیست. بعد از وی نیز تنها محقق حلی در برخی رسائل خود از آن کتاب نقل کرده است.

فتاوای اهل سنت در فقه القرآن

مؤلف با به کارگیری شیوه فقه مقارن، در موارد بسیاری به بیان نظریات اختلافی میان فقیهان شیعه و سنی پرداخته و در غالب این گونه موارد، آرای اهل سنت را بی آنکه تصریح کند، از تفسیر تبیان نقل کرده است. مؤلف همچون شیخ و سید مرتضی از عنوان «الفقهاء» برای بیان فتاوای فقیهان اهل سنت استفاده کرده و حدود هفتاد بار این واژه را به کار برده است. علاوه بر این در ۳۹ مورد از ابوحنیفه، ۴۶ مورد از شافعی و نوزده مورد از مالک نقل قول کرده است؛ ولی در سراسر کتاب هیچ یادی از احمد بن حنبل نمی کند.

راوندی از دیگر فقهای عامه مانند مجاهد، قتاده و حسن نیز نقل قول می کند و از میان مفسران اهل سنت بیش از همه به طبری اشاره داشته است. شواهد گوناگون از جمله تشابه عبارات، گویای این است که مؤلف در این گونه موارد نیز از تبیان استفاده کرده و مراجعه مستقیم به آثار این دانشمندان نداشته است.

چاپهای فقه القرآن

  1. تحقیق سید احمد حسینی اشکوری به اهتمام سید محمود مرعشی، کتابخانۀ آیه الله مرعشی نجفی، ۱۳۹۷ق / ۱۳۵۵ش، قم. محقق از سه نسخه (نسخه کتابخانه آیة الله مرعشی کتابت ۷۵۹ و دو نسخه دانشگاه تهران شماره های ۵۳۶۸ و ۵۳۶۹) بهره برده است.
  2. تحقیق سید عباس بنی هاشمی بیدگلی، انتشارات بنیاد فرهنگی امامت، ۱۳۹۵ش، قم. محقق در تصحیح این اثر از شش نسخۀ خطی (نسخه کتابخانه آیة الله مرعشی کتابت ۷۵۹، سه نسخه دانشگاه تهران، نسخۀ کتابخانه مجلس شورای اسلامی کتابت ۱۲۰۹ق، و نسخه کتابخانۀ آستان قدس رضوی کتابت ۱۲۳۳ق) بهره برده است.

منابع

مقالۀ «همراه با دانشنامه آثار فقهی شیعه، فقه القرآن راوندی»، نوشتۀ خلیل گریوانی (فصل نامه تخصصی فقه اهل بیت  علیهم السلام، شمارۀ ۵۸-۵۹)؛ سایت lib.ir

تهیه وتنظیم: عباسعلی مردی