فضائل امیر المؤمنین علی بن ابی طالب(ع)

احادیثی در فضیلت امام علی(ع)

اولین بار قاضی یوسف به سال ۲۸۵ از این کتاب احمد بن حنبل (م ۲۴۱) نام برده است که ابو بکر قطیعی وصف این کتاب را از او می شنود و به نقل از استاد خود (عبد الله بن احمد بن حنبل) اهتمام می ورزد. بنا بر این اولین کسی که به نشر این کتاب دست یازید ابو بکر قطیعی بوده است.

فرزند احمد بن حنبل (عبدالله راوی اول کتاب فضائل) در سال ۲۱۳ به دنیا آمد و از دانشمندانی چون ابراهیم بن حجاج سلمی، ابو بکر بن ابی شیبه، داود بن رشید و ... علم آموخت و حدیث نقل کرد. ابوبکر قطیعی، ابو بکر نجّاد، طبرانی و ... از شاگردان وی به شمار می روند.

ابوبکر احمد بن جعفر قطیعی (راوی دوم کتاب فضائل) متولد محرّم ۲۷۴ و متوفای ذی حجّه ۳۶۸ است. او در شهرهای بصره، کوفه و موصل بوده است. عبد الله بن احمد حنبل و قاضی یوسف، محمد بن یونس کدیمی، ابراهیم حربی، اسحاق بن حسن حربی، بِشر بن موسی اسدی از اساتید و مشایخ وی هستند و دار قطنی، ابن شاهین، ابن رزقویه، قاضی باقلانی و ... از شاگردان و راویان او می باشند.

شایان ذکر است که هر کدام از شاگرد و استاد (عبدالله بن احمد حنبل و ابو بکر قطیعی) روایاتی به طریق دیگر بر کتاب افزوده اند.

در قرن چهارم ابن ندیم در فهرست خود آن را نام می برد؛ نیز حاکم نیشابوری در مستدرک علی صحیحین بدان اشاره می کند.

در قرن ششم این کتاب به دست ابن شهرآشوب سروی (د ۵۸۸ق) و ابن بطریق اسدی (م ۶۰۰)، دو تن از علمای بنام شیعه می رسد.

در قرن هفتم ابن ابی الحدید (م ۶۵۶ق)، محب طبری (م ۶۹۴ق)، گنجی (م ۶۵۸ق)، سبط ابن جوزی (۶۵۴ق) و سید بن طاوس (م ۶۶۴ق) از آن نقل کرده و آن را می شناسانند.

در اعتبار این کتاب همین بس که علمایی چون حاکم نیشابوری، ابن ابی الحدید، ابن تیمیّه، شمس الدین سخاوی، ابن حجر عسقلانی، جلال الدین سیوطی، متقی هندی و ... نقل کرده اند؛ چرا که اگر کتاب بی اعتبار بود این دانشمندان بدان اعتنایی نمی کردند.

محتوای کتاب فضائل امیر المؤمنین(ع)

کتاب فضائل امیر المؤمنین شامل ۳۶۹ حدیث در دو بخش (۱۶۰ + ۲۰۹ روایت) است. بخش اول آن موضوعات زیر را در بر می گیرد:

اخبار امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب و زهده؛ در این بخش روایاتی از رفتار و کردار امیر المؤمنین(ع) نقل شده است.
نسب امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب رضی الله عنه؛ روایت پایانی این بخش کوتاه به شهادت امیر المؤمنین در ۵۸ سالگی اشاره دارد.
اسم أمّه و نسبها؛ در این بخش ضمن اشاره به فضائل مادر آن حضرت، فاطمه بنت اسد، برخی ویژگی های امیر المؤمنین(ع) نیز گفته شده است. این بخش با حدیث ابلاغ آیۀ برائت به پایان می رسد که رسول خدا امیر المؤمنین را از خودش معرفی می کند.
فضائل علی؛ این قسمت با حدیثی در دوستی امیر المؤمنین(ع) آغاز و با حدیثی که امیرالمؤمنین را از اهل بهشت معرفی می کند به پایان می رسد.

بخش دوم کتاب که ۲۰۹ روایت را شامل است، روایات فضائل امیر المؤمنین(ع) به روایت ابوبکر قطیعی از شیوخ خود غیر از عبدالله بن احمد حنبل را دربرگرفته است. این بخش با این روایت شروع می شود که رسول خدا، علی را به سریه ای فرستاده بود و دستانش را بالا برده بود و اینگونه دعا می کرد: خدایا، مرا نمیران تا علی را ببینم.

دیگر اینکه: اول کسی که با رسول خدا نماز گزارد علی بن ابی طالب بود.

حدیث غدیر یکی دیگر از احادیث این بخش است که به صراحت بیان می کند که بعد از دعای رسول خدا، خلیفۀ دوم به امیرالمؤمنین گفت: مبارک بادت ای پسر ابی طالب، شبت را صبح و روزت را شام کردی در حالی که مولای هر مؤمنی هستی.

چاپهای فضائل امیر المؤمنین

چاپ دانشگاه مکه به ضمیمۀ فضائل الصحابه احمد بن حنبل، به تحقیق وصیّ الله بن محمد عباس (مؤسسه الرساله، ۱۴۰۳ق، در دو جلد)؛
فضائل اهل بیت علیهم السلام من کتاب فضائل الصحابه، تحقیق محمد کاظم محمودی، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی (۲۴ اردیبهشت، ۱۳۸۷)؛
تحقیق حسن حمید السید، مجمع جهانی اهل بیت علیهم السلام،
افزون بر این فضائل امیر المؤمنین(ع) از مسند احمد بن حنبل نیز توسط قوام الدین وشنوی استخراج و در سال ۱۳۵۲ (مطبعه الحکمه، قم) منتشر شده بود.
تحقیق علامه سید عبدالعزیز طباطبائی، مؤسسه محقق طباطبائی، ۱۴۳۳ق، به کوشش سید محمد طباطبائی، قم. محقق طباطبائی در این تحقیق به شش امر پرداخته است: ابتدا نوشتاری با عنوان «الفضیلة و الفضائل»، موضوع فضائل را بازشناسانده و اثبات کرده که بر اساس نقل تاریخ اسلام حضرت امیر المؤمنین(ع) جامع فضل و کرامت بوده است. سپس آثار ۲۸ تن از بزرگان اهل تسنن را که به کثرت فضائل امیرالمؤمنین(ع)، اعتراف کرده اند، برشمرده است. شرح حال انتقادی از احمد بن حنبل، شرح حال عبد الله بن احمد و ابوبکر قطیعی (دو راوی کتاب) از مطالبی است که به قلم محقق طباطبائی در مقدمه کتاب آمده است. این چاپ دارای پاورقی های مناسب، فهارس فنّی (آیات قرآن، احادیث بر حسب مسانید، احادیث، نقل قولها، اعلام، طوایف و قبایل و گروهها، اماکن و شهرها، وقایع و ایام، اشعار و مطالب) است.

عباسعلی مردی