عین الحیات

ترجمه و شرح وصایای رسول خدا(ص) به ابوذر غفاری

یکی از کتابهای فارسی علامه مجلسی (م ۱۱۱۰ق) عین الحیات است که در سال ۱۰۷۳ قمری آن را به رشتۀ تحریر درآورده است. موضوع کتاب ترجمه و شرح وصایای رسول خدا(ص) به ابوذر غفاری است. وی انگیزه خود را در شرح این حدیث، پاسخ به نیازمندی انسان به مواعظ حسنه می شمارد و از آنجایی که وصیت رسول خدا(ص) به اباذر، از مواعظ متصل به منبع وحی و شامل اکثر مکارم اخلاق حسنه و محاسن اوصاف جمیله بوده، برای ترجمه و شرح برگزیده است.

ساختار کلی کتاب شامل یک مقدمه، متن و ترجمه حدیث، و شرح آن، و یک خاتمه است؛

۱- مقدمه شامل مطالب ذیل است:

الف) معرفی اباذر غفاری، ذکر فضائل وی و شرح مجاهدتها و زهد وی در صدر اسلام، ظلم عثمان به وی و ... .

ب) اشاره ای به سبب اسلام سلمان فارسی و برشماری فضائل سلمان.

ج) ذکری از مقداد و برشماری فضائل وی.

د) بیان سند حدیث وصیت رسول خدا به ابوذر غفاری و نقل متن حدیث به همراه ترجمه. مؤلف ضمن اشاره به منابع نقل حدیث یعنی مکارم الاخلاق و کتاب جامع ورام بن ابی فراس ، آن را از مکارم الاخلاق شیخ ابو علی طبرسی نقل کرده و اشاره کرده است که فقرات این حدیث در کتب دیگر نیز آمده است که ذیل هر فقره آن را نشان خواهد داد.

۲- متن کتاب: شامل دو بخش است:

الف) ابتدا متن حدیث و ترجمه آن را آورده است.

ب) سپس فقرات حدیث به همراه شرح آنها آمده است. این بخش با شرح فقرۀ «یا اباذرّ أعبد الله کانّک تراه...» آغاز می شود. اما ساختار شرح فقرات حدیث با همدیگر متفاوت و مختلف است؛ به طوری که نویسنده و شارح عناوین مختلفی را در بیان مقصود خود به کار برده است. این عناوین عبارتند از:

۱- فصل؛ این عنوان دوبار آمده است؛ یکی در آغاز کتاب در شرح فقرۀ «یا اباذرّ أعبد الله کانّک تراه...»، که این مطلب را در چهار فصل شرح کرده است:

فصل اول: بحثی راجع به «رؤیت و دیدن خداوند». این مبحث، شامل دیدن با چشم سر، رؤیت به معنای انکشاف و ظهور و بحثی در اینکه چون خداوند بنابر اعتقاد شیعه جسم نیست، پس با چشم دیده نمی شود.

فصل دوم: غرض از خلقت آسمان و زمین و عرش و کرسی و جمیع مخلوقات، معرفت و عبادت است که این هر دو به یکدیگر وابسته اند.

فصل سوم: نیت که شرط عمل است.

فصل چهارم: راجع به حضور قلب در عبادات.

دیگری در در شرح فقره «یا اباذر من اغتیب عنده اخوه المسلم...» هم آمده که شامل هفت فصل در بیان غیبت، معنی غیبت، استثنای غیبت، حکم شنیدن غیبت، کفارۀ غیبت، مذمت بهتان و ...، مذمت حسد است.

۲- اصل؛ این عنوان از زیر مجموعه های فصل چهارم آغازین کتاب و شامل ۱۰ اصل درباره معرفت، کمینگاه های شیطان، مراتب معرفت، حدوث عالم، نفی سخن غلات شیعه، بیان معنای لطیف و خبیر و ... است.

۳- فایده؛ شرح فقرۀ «ثم الایمان بی ...» در پنج فایده آمده است.

۴- تنویر؛ در شرح فقره «ثم حب اهل بیتی» عنوانگذاری شده است که شامل شش تنویر دربارۀ خالی نبودن هیچ عصری از امام، عصمت امام، آیۀ تطهیر، فضیلت محبت اهل بیت علیهم السلام، و بیان بعضی صفات و علامات امام و شرایط امامت است.

۵- مقصد؛ این عنوان در شرح فقره « یا اباذر هل ینتظر احدکم الا...» آمده و شامل سه مقصد است.

۶- قاعده؛ در شرح فقره «یا اباذر یطلع قوم من اهل الجنة...» آمده و شامل شش قاعده است.

۷- خصلت؛ این عنوان در چندین جا آمده است از جمله:

در شرح فقره «یا اباذر ان حقوق الله جل ثناؤه...» عنوانگذاری شده و شامل سه خصلت است؛

در شرح فقره «یا اباذر حب المال و الشرف» که شامل سه خصلت است.

در شرح یا اباذر اعلم ان فیکم خلقین...» که شامل دو خصلت است؛

۸- لمعه؛ در شرح فقره «یا اباذر ما من مؤمن یقوم مصلیا...» آمده و شامل ده لمعه است.

۹- ثمره؛ در شرح فقره «یا اباذر الکیّس من أدّب نفسه... » آمده که شامل سه ثمره است.

۱۰- باب؛ در شرح فقره «یا اباذر اذا رایت اخاک قد زهد فی الدنیا...» آمده و شامل سه باب است.

۱۱- تمثیل؛ در توضیح عبارات باب دوم از ابواب پیشگفته و شامل ده تمثیل است.

۱۲- ینبوع؛ در شرح فقره «یا اباذر ان من اجلال الله تعالی...» که شامل سه ینبوع است.

۱۳- ساقیه؛ در زیر عنوان ینبوع دوم عنوان پیشگفته (ینبوع ) آمده و شامل نه ساقیه است.

۱۴- جدول؛ در زیر عنوان ینبوع سوم عنوان پیشگفته (ینبوع) آمده و شامل هفت جدول است.

۱۵- مصباح؛ در شرح عبارت «یا اباذر البس الخشن من اللباس..» آمده و شامل پنج مصباح است.

۳- خاتمه؛ که شامل دو باب است:

باب اول بیان فضیلت اذکاری است که مخصوص به وقتی نیست و در شش فصل این عناوین توضیح داده شده است.

باب دوم بیان اذکاری است که مخصوص به وقتی چندند که این اذکار در هفت فصل توضیح داده شده اند.

چنانکه ملاحظه می شود، تقسیم بندی ساختار کتاب یک دست نبوده و ظاهرا مؤلف برای تمایز مطالب شرح فقرات حدیث، عناوین مختلف و متناسب با شرح را در جای جای کتاب اختیار کرده است.

ترجمۀ عین الحیات به عربی

این کتاب به قلم سید هاشم میلانی به عربی ترجمه و منتشر شده است (انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین، ۱۴۲۱ق، قم).

خلاصۀ عین الحیات

به کوشش ولی فاطمی با عنوان «آئین نیایش و فضائل برخی از ذکرها و دعاها و نمازهای مستحبی: برگزیده از کتاب عین الحیات» (نشر طلا، بی تاریخ).

برخی از چاپهای عین الحیات

به كوشش و ويرايش كاظم عابدينی مطلق با عنوان: «عين الحيات: وصايای رسول گرامی اسلام (ص) به ابوذر غفاری (قدس سره)» (آل طه، ۱۳۸۸ش، قم).
چشمه زندگی یا عین الحیات (نور محبت، ۱۳۹۱ش، تهران).
عین الحیات (رشیدی، بی تاریخ، تهران).
تحقیق سید مهدی رجائی (انتشارات انوار الهدی، ۱۳۸۲ش، قم).
تحقیق سید محمد علی رفیعی (انتشارات قدیانی، ۱۳۸۲ش، تهران). مقدمه این چاپ شامل دو گفتار مفصل یکی در معرفی علامه مجلسی و دیگری دربارۀ روش علمی تصحیح است. توضیح اصطلاحات، بیان معانی واژگان سخت در پاورقی ها آمده است. از ویژگی های این چاپ استفاده از دستخط علامه مجلسی (بخشی از آن که در دسترس بوده) و بهره گیری از نسخه های عصر مؤلف (نسخه های آستان قدس یکی کتابت ۱۰۸۲ق و دیگری کتابت ۱۰۸۸ق، نسخه گوهر شاد کتابت ۱۰۸۲ق، کتابخانه ملک کتابت ۱۰۸۲ق) بوده است.

تهیه و تنظیم: عباسعلی مردی