حدیث
عيون أخبار الرضا عليه السلام : حدّثنا عليّ بن أحمد بن محمّد بن عمران الدقّاق ومحمّد بن أحمد السنانى والحسين بن إبراهيم بن أحمد المكتب ، قالوا : حدّثنا أبو الحسين محمّد بن أبى عبد اللَّه الكوفى ، عن سهل بن زياد الآدمى ، عن عبد العظيم بن عبد اللَّه الحسنى ، عن محمود بن أبى البلاد ، قال :
سَمِعتُ الرِّضا عليه السلام يَقولُ : مَن لَم يَشكُرِ المُنعِمَ مِنَ المَخلوقينَ لَم يَشكُرِ اللَّهَ‌عزّ وجلّ .
[۱]
ترجمه
حضرت عبد العظيم عليه السلام: محمود بن ابى البلاد مى‌گويد : از امام رضا عليه السلام شنيدم كه مى‌فرمود : «كسى كه از صاحبان نعمتْ سپاس‌گزارى ننمايد ، از خداوند بزرگ [در برابر الطاف او ]سپاس‌گزارى نكرده است» .
شرح
اين حديث، يكى از احاديثى است كه به روشنى نشان مى‌دهد حقوق مردم با حقوق خداوند متعال، پيوندى ناگسستنى دارد، بدين معنا كه امكان ندارد كسى حقّ خدا را بدون در نظر گرفتن حقوق مردم، ادا كند . به عبارت ديگر، كسى كه به حقوق مردم تجاوز مى‌كند، بنده خدا نيست.
براى توضيح اين حديث، نكات در پى، قابل توجّه اند:
۱ . شُكر، عبارت است از توجّه داشتن به نعمت و ابرازِ آن، در برابر كفر كه به معناى فراموش كردن نعمت و پنهان كردن آن است.
از اين رو، برخى گفته‌اند كه شكر، مقلوب «كَشْر» يعنى كشف است .[۲]كسى كه از نعمتى تشكّر مى‌كند ، در واقع، آن را ابراز و آشكار مى‌نمايد.
۲ . شكر، سه گونه است: شكر قلبى، يعنى توجّه داشتن به نعمت، و ياد آن بودن؛ شكر زبانى، يعنى سپاس‌گزارى از مُنعم؛ و شكر عملى، يعنى پاداش دادن به مُنعم به اندازه استحقاقش.
۳ . شكر، يكى از سپاهيان عقل است . در حديثى، امام صادق عليه السلام در تبيين سپاهيان عقل و جهل مى‌فرمايد:
وَ الشُّكرُ وَ ضِدُّهُ الكُفرانُ .
[۳]
شكر، و ضدّ آن، ناسپاسى است .
چارپايان، چون عقل ندارند، سپاس‌گزارى و شكر را نمى‌فهمند . به درازگوش، هر چه خدمت كنى و نعمت دهى، تشكّر نخواهد كرد؛ امّا عقل، انسان را به سپاس‌گزارى از ولى‌نعمت خود دعوت مى‌كند. بى ترديد، هر نعمتى كه به انسان برسد، از جانب خداست:
(وَ مَا بِكُم مِّن نِّعْمَةٍ فَمِنَ اللَّهِ .[۴]و هر نعمتى كه داريد، از خداست) .
بر اين اساس، از منظر عقل، هيچ كس شايسته‌تر از خداوند متعال براى حمد و شكر نيست. از اين رو، همان طور كه در اوّلين نيايش صحيفه سجّاديه آمده، ستايش و سپاس خداوند متعال، مرز ميان انسان و حيوان است و اگر اين فاصله برداشته شود، انسان‌ها از مرز انسانيت، خارج مى‌شوند و به حريم چارپايان، وارد مى‌گردند. بنا بر اين، هر چه انسان از عقل بيشترى برخوردار باشد و از حيواناتْ بيشتر فاصله بگيرد، شكر قلبى، زبانى و عملىِ او نسبت به خداوند متعال، افزون‌تر مى‌گردد.
۴ . يكى از صفات كمال الهى كه بارها در قرآن بر آن تأكيد شده، صفت «شكر» است . در اين كتاب آسمانى، خداوند، چهار بار با صفت «شكور»[۵]و دو بار با صفت «شاكر»[۶]توصيف گرديده است . شاكر بودن خداوند متعال، بدين معناست كه پاداش عمل نيك انسان را به طور كامل، بلكه بيش از آن عنايت مى‌فرمايد.
بر اين اساس، هر چه انسان سپاس‌گزارتر باشد، يعنى بيشتر به ياد نعمت‌هاى الهى باشد و عملاً سپاس‌گزارى نمايد، به خداوند متعال نزديك‌تر مى‌شود.
۵ . در حديث ياد شده، امام رضا عليه السلام، تشكّر از خدا را با تشكّر از بندگان پيوند زده است . اين بدين معناست كه يكى از مصاديق سپاس‌گزارى از خدا، سپاس‌گزارى از بندگان او و رعايت حقوق آنهاست و بدون سپاس‌گزارى از بندگان، شكر خدا محقّق نمى‌گردد.
۶ . اين حديث، ريشه در همه آياتى دارد كه حقوق خدا را به حقوق انسان‌ها گره زده‌اند، مانند اين حديث از امام رضا عليه السلام كه مى‌فرمايد:
إنَّ اللَّهَ‌عزّ وجلّ أمَرَ بِثَلاثَةٍ مَقرونٌ بِها ثَلاثَةٌ اُخرى : أمَرَ بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ ، فَمَن صَلّى وَ لَم يُزَكِّ لَم يَقبَل مِنهُ صَلاتَهُ ، وَ أمَرَ بِالشُّكرِ لَهُ ولِلوالِدَينِ ، فَمَن لَم يَشكُر والِدَيهِ لَم يَشكُرِ اللَّهَ ، وَ أمَرَ بِاتِّقاءِ اللَّهِ وَ صِلَةِ الرَّحِمِ ، فَمَن لَم يَصِل رَحِمَهُ لَم يَتَّقِ اللَّهَ .
[۷]
خداوند به سه چيز فرمان داده كه با سه چيز همراه اند : به نماز و زكات، دستور داده است و هر كس نماز بگزارد و زكات نپردازد ، نمازش پذيرفته نمى‌شود[۸]؛ به شكرگزارى از خدا و شكرگزارى از پدر و مادر فرمان داده است و هر كس از پدر و مادرش تشكّر نكند ، از خدا شكرگزارى نكرده است ؛ و به پروا از خدا و پيوند با خويشان ، فرمان داده است و هر كس با خويشانش پيوند نداشته باشد ، از خدا پروا ندارد .
[۱]عيون أخبار الرضا عليه السلام : ج ۲ ص ۲۴ ح ۲ ، بحار الأنوار : ج ۶۸ ص ۴۴ ح ۴۷ .
[۲]ر . ك : مفردات ألفاظ القرآن : مادّه «شكر» .
[۳]الكافى : ج ۱ ص ۲۱ ح ۱۴ .
[۴]نحل: آيه ۵۳.
[۵]فاطر : آيه ۳۰ - ۳۴ ، شورا : آيه ۲۳ ، تغابن : آيه ۱۷.
[۶]بقره: آيه ۱۵۸، نساء: آيه ۱۴۷.
[۷]عيون أخبار الرضا عليه السلام: ج ۲ ص ۲۲۴.
[۸]به آيات فراوانى اشاره دارد كه گزاردن نماز را همراه با دادن زكات ذكر كرده‌اند.
