سياست هايى كه به طور مستقيم در پيشرفت اقتصادى جامعه مهدوى مؤثرند ، اين است كه سياست هاى امام زمان عليه السلام ، به تناسب شرايط اقتصادى جامعه، متغيّر خواهند بود . براى مثال، سياست امام عليه السلام در برخورد با اموال ثروتمندان در آغاز قيام و پس از استقرار حكومت، متفاوت است . با در نظر گرفتن اين نكته، مهم ترين سياست هايى كه به طور مستقيم در شكوفايى و پيشرفت اقتصادى جامعه مهدوى ، ايفاى نقش مى نمايند ، عبارت اند از:
فقرزدايى و رفاه عمومى
اصلى ترين سياست هاى اقتصادى دولت مهدوى، ريشه كن كردن فقر و ايجاد رفاه عمومى است . ساير سياست ها و برنامه هاى اقتصادى اين حكومت ، زمينه ساز تحقّق اين آرمان بزرگ جامعه انسانى است. احاديث فراوانى از موفّقيت اين سياست ، پيشگويى كرده اند. كه آنها را به دو دسته مى توان تقسيم كرد:
دسته اوّل ، رواياتى كه به طور مطلق ، پيشگويى كرده اند زمانى خواهد آمد كه نيازمندى وجود نخواهد داشت كه صدقه قبول كند؛ مانند آنچه از پيامبر صلى اللّه عليه و آله نقل شده كه فرمود:
لَيَأتِيَنَّ عَلَى النّاسِ زَمانٌ يَطوفُ الرَّجُلُ فيهِ بِالصَّدَقَةِ مِنَ الذَّهَبِ ، ثُمَّ لا يَجِدُ أحَداً يَأخُذُها مِنهُ .[۱]
روزگارى بر مردم در مى آيد كه انسان مى گردد تا طلا صدقه بدهد ، ولى كسى را نمى يابد كه آن [صدقه ] را از او بگيرد .
دسته دوم ، احاديثى كه توضيح داده اند اين رويداد مهم اقتصادى، در دولت امام مهدى عليه السلام ، در جهان پديد خواهد آمد؛ مانند آنچه از امام صادق عليه السلام نقل شده كه فرمود :
إنَّ قائِمَنا إذا قامَ أشرَقَتِ الأَرضُ بِنورِ رَبِّها . . . وتُظهِرُ الأَرضُ كُنوزَها حَتّى يَراهَا النّاسُ عَلى وَجهِها ، ويَطلُبُ الرَّجُلُ مِنكُم مَن يَصِلُهُ بِمالِهِ ويَأخُذَ مِنهُ زَكاتَهُ فَلا يَجِدُ أحَداً يَقبَلُ مِنهُ ذلِكَ ، استَغنَى النّاسُ بِما رَزَقَهُمُ اللَّهُ مِن فَضلِهِ .[۲]
قائم ما هنگامى كه قيام كند ، زمين به نور خداوندگارش روشن مى شود ... و زمين ، گنج هايش را آشكار مى كند تا آن جا كه مردم ، آن گنج ها را روى زمين مى بينند و برخى از شما ، در پىِ كسى هستند كه با رساندن مالى به او ، حقّ خويشاوندى بگزارد و زكاتش را از او بپذيرد ، ولى كسى را نمى يابد كه از او بپذيرد . مردم با آنچه خداوند از فضل خويش ، روزى شان كرده است ، از چيزهاى ديگر بى نياز شده اند .
استرداد اموال عمومى و ثروت هاى نامشروع
يكى از خطرناك ترين آفاتى كه اقتصاد مطلوب اسلامى را تهديد مى كند، تصرّف غاصبانه در اموال عمومى و انباشته شدن ثروت هاى نامشروع است . در حكومت امام مهدى عليه السلام ، نه تنها تصرّف غاصبانه در منابع ملّى ، مجاز نيست ، بلكه همه اموالى كه از اين طريق به دست آمده ، استرداد مى گردند. از امام باقر عليه السلام روايت شده كه فرمود:
إذا قامَ قائِمُنَا اضمَحَلَّتِ القَطائِعُ فَلا قَطائِعَ .[۳]
هنگامى كه قائم ما قيام كند ، زمين هاى پيشكشى [سلاطين ] از بين مى رود و تيولى نخواهد بود .
كلمه «قطائع» كه در متن حديث آمده ، اشاره به زمين هايى از اراضى خراجى است كه زمامداران به نزديكان خود بذل و بخشش مى كرده اند .
در حديثى ديگر از امام باقر عليه السلام آمده:
إذا ظَهَرَ القائِمُ وَ دَخَلَ الكوفَةَ ... وَ يَرُدُّ السَّوادَ إلى أهلِهِ .[۴]
هنگامى كه قائم ظهور مى كند و به كوفه در مى آيد ... زمين هاى سواد[۵]را به اهلش باز مى گردانَد .
بديهى است موارد ياد شده ، تنها نمونه اى از اقدامات حكومتى امام مهدى عليه السلام جهت پيشگيرى از تصرّف در ثروت هاى ملّى و يا استرداد اموال نامشروع است. در موارد مشابه نيز قطعاً به همين صورت ، عمل خواهد شد؛ بلكه بر اساس احاديث معتبر ،[۶]همه زمين ، مِلك حكومتى امام عليه السلام است و هنگامى كه ايشان ظهور كند ، بر اساس مصالح عمومى جامعه اسلامى مى تواند در آن تصرّف نمايد. امام صادق عليه السلام در اين باره مى فرمايد :
كانَ أميرُ المُؤمِنينَ عليه السلام يَقولُ : مَن أحيا أرضاً مِنَ المُؤمِنينَ فَهِيَ لَهُ وَ عَلَيهِ طَسقُهايُؤَدّيهِ إلَى الإِمامِ فى حالِ الهُدنَةِ ، فَإِذا ظَهَرَ القائِمُ عليه السلام فَليُوَطِّن نَفسَهُ عَلى أن تُؤخَذَ مِنهُ .[۷]
امير مؤمنان عليه السلام مى فرمود : «هر كس زمينى از مؤمنان را احيا كند ، براى اوست و مالياتش[۸]را در روزگار صلح بايد به حاكم [مسلمانان ] بپردازد و چون قائم ظهور كند ، خود را آماده كند كه [ممكن است ] آن زمين از او گرفته شود» .
بى ترديد، اين اقدام، نقش مؤثّرى در پيشگيرى از انباشته شدن ثروت و پديد آوردن عدالت اقتصادى خواهد داشت.
به كار گيرى اندوخته هاى ثروتمندان
يكى از نخستين اقدامات امام مهدى عليه السلام در آغاز قيام، بهره گيرى از اندوخته هاى ثروتمندان، براى تأمين هزينه هاى پيكار با ستمگران است . در حديثى كه با سندهاى معتبر از امام صادق عليه السلام نقل شده ، مى خوانيم:
مُوَسَّعٌ عَلى شيعَتِنا أن يُنفِقوا مِمّا فى أيديهِم بِالمَعروفِ ، فَإِذا قامَ قائِمُنا حَرَّمَ عَلى كُلِّ ذى كَنزٍ كَنزَهُ ، حَتّى يَأتِيَهُ بِهِ فَيَستَعينَ بِهِ عَلى عَدُوِّهِ ، وَ هُوَ قَولُ اللَّهِ عليهم السلام : «وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنفِقُونَهَا فِى سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِيمٍ»[۹].[۱۰]
شيعيان ما مجازند آنچه را در اختيار دارند ، به نيكويى هزينه كنند ، و چون قائم ما قيام كند ، بر هر صاحب اندوخته اى ، اندوخته اش را حرام مى كند تا آن كه آن را براى قائم بياورد و او ، آن را عليه دشمنش به كار گيرد ، و آن ، همان سخن خداوند عليهم السلام است : «و كسانى را كه طلا و نقره مى اندوزند و آن را در راه خدا هزينه نمى كنند ، به عذابى دردناك ، بشارت بده» .در تبيين اين سخن امام عليه السلام چند نكته قابل توجّه است.
۱ . مقصود از اندوخته هايى كه تصرّف در آنها توسّط امام مهدى عليه السلام تحريم مى شود، اندوخته هاى حلال است؛ زيرا حرمت تصرّف در اندوخته هاى نامشروع قبل از قيام و بعد از قيام ايشان ، تفاوتى ندارد. بنا بر اين، سياست امام عليه السلام ، اين است كه علاوه بر باز پس گرفتن اموال نامشروع از غاصبان آنها، اندوخته هاى حلالى را كه در اختيار توانگران پيرو اهل بيت عليهم السلام است نيز در صورت ضرورت ، اخذ كند.
۲ . اين اقدام، تنها در آغاز قيام امام مهدى عليه السلام است؛ امّا پس از استقرار حكومت ايشان ، پيشرفت اقتصادى جامعه به گونه اى است كه نيازى به اين گونه اقدامات نيست.
۳ . بنا بر نظريه فقهايى كه معتقدند در عصر غيبت، ولىّ فقيه جامع شرايط رهبرى، اختياراتى مشابه اختيارات حكومتى امام معصوم دارد، پيش از قيام امام مهدى عليه السلام نايبان عامّ ايشان نيز در صورت ضرورت ، مى توانند اندوخته هاى حلال ثروتمندان را در جهت مصالح نظام اسلامى و مقابله با دشمنان به كار گيرند.
استخراج منابع زيرزمينى
يكى از منابع بسيار مهمّ ثروت ملّى، منابع زيرزمينى است كه در احاديث اهل بيت عليهم السلام از آن به «كنوز الأرض ؛ گنج هاى زمين» ، تعبير شده است. احاديث متعدّدى به بهره بردارى كامل حكومت مهدوى از اين منابع ، اشاره دارد. از پيامبر صلى اللّه عليه و آله نقل شده كه در تبيين اقدامات امام مهدى عليه السلام در دوران حكومت مى فرمايد :
فَيَستَخرِجُ الكُنوزَ ، وَ يَقسِمُ المالَ ، وَ يُلقِي الإِسلامَ بِجِرانِهِ إلَى الأَرضِ .[۱۱]
[قائم ،] گنج ها را بيرون مى كشد ، مال را تقسيم مى كند و اسلام ، سينه و گردن به زمين مى چسبانَد [و همه جا را فرا مى گيرد] .در حديث ديگرى از امام صادق عليه السلام آمده :
وَ تُظهِرُ الأَرضُ كُنوزَها حَتّى يَراهَا النّاسُ عَلى وَجهِها .[۱۲]
و زمين ، گنج هايش را آشكار مى كند تا آن جا كه مردم ، آن گنج ها را روى زمين مى بينند .
در تبيين اين گونه احاديث ، چند نكته قابل توجّه است :
۱ . در حكومت مهدوى، ابزار پيشرفته براى اكتشاف و استخراج معادن زيرزمينى به كار گرفته مى شود.
۲ . علاوه بر بهره گيرى از ابزار پيشرفته، عنايات ويژه الهى نيز، در اكتشاف ذخاير زيرزمينى، مؤثّر است.
۳ . چه بسا ذخاير ارزشمندى كه در زير زمين و يا روى آن وجود دارد كه تا آن هنگام براى بشر ناشناخته مانده است و در حكومت امام مهدى عليه السلام ، اين گونه منابع نيز به آسانى كشف مى شوند و مورد بهره بردارى قرار خواهند گرفت.
توزيع عادلانه ثروت ملّى
يكى از سياست هاى اصولى دولت مهدوى ، توزيع ثروت هاى عمومى به طور مساوى در ميان مردم و ايجاد عدالت اقتصادى است. اين اقدام ، يكى از حقوقى است كه مردم بر امام و رهبر جامعه اسلامى دارند. امام باقر عليه السلام در پاسخ به اين سؤال كه : «حقّ مردم بر امام چيست؟» ، مى فرمايد:
يَقسِمُ بَينَهُم بِالسَّوِيَّةِ ويَعدِلُ فِي الرَّعِيَّةِ .[۱۳]
تقسيم يكسان [ثروت ] ميان ايشان و عدالت ورزى ميان توده مردم .
در احاديث فراوانى تأكيد شده كه در حكومت امام مهدى عليه السلام ، مردم به اين حقّ خود ، خواهند رسيد. در حديثى از امام على عليه السلام آمده كه ايشان در توصيف اقدامات قائم عليه السلام مى فرمايد:
وَ يَدعو إلى أخذِ المالِ فَيَقسِمُهُ بِالسَّوِيَّةِ ، وَ يَعدِلُ فِي الرَّعِيَّةِ .[۱۴]
و به اخذ مال فرا مى خوانَد ، آن را يكسان تقسيم مى كند و ميان مردم ، عدالت مى ورزد .
همچنين از پيامبر خدا صلى اللّه عليه و آله نقل شده كه در اين باره مى فرمايد :
يَقسِمُ المالَ صِحاحاً .
[قائم ،] مال را به درستى قسمت مى كند.
مردى از ايشان پرسيد : مقصود از «تقسيم درست» چيست؟ پيامبر صلى اللّه عليه و آله فرمود: «ثروت را به طور مساوى ميان مردم تقسيم مى نمايد».[۱۵]
تأكيد اين احاديث بر تقسيم ثروت هاى عمومى به طور مساوى در ميان مردم و آوردن عدالت در كنار مساوات، اشاره به اين است كه مقتضاى عدل، اين است كه اموال و امكانات عمومى، به طور مساوى در اختيار همگان قرار گيرد و هيچ نوع امتيازى نمى تواند موجب تبعيض در بهره گيرى از بيت المال گردد.
تحريم سود گرفتن مؤمن از مؤمن
شيخ طوسى در كتاب تهذيب الأحكام از ابو حمزه بطائنى روايت كرده كه او مى گويد : از امام صادق عليه السلام پرسيدم: نقل شده كه «سود گرفتن مؤمن ، از مؤمن رِباست» . آيا اين حديث ، صحيح است؟ امام عليه السلام فرمود:
ذاكَ إذا ظَهَرَ الحَقُّ وَ قامَ قائِمُنا أهلَ البَيتِ ، فَأَمَّا اليَومَ فَلا بَأسَ أن يَبيعَ مِنَ الأَخِ المُؤمِنِ وَ يَربَحَ عَلَيهِ .[۱۶]
آن نيز براى هنگامى است كه حق ، ظهور كند و قائم ما اهل بيت قيام كند ؛ امّا امروز ، مشكلى نيست كه مؤمن به مؤمن چيزى بفروشد و از او سود بگيرد .
بر پايه مفاد اين حديث ، يكى از سياست هاى اقتصادى دولت مهدوى ، تحريم سود گرفتن مؤمن از مؤمن در معاملات است. گفتنى است با توجّه به ضعفِ سند اين حديث ، نمى توان به طور قاطع در اين باره اظهار نظر كرد؛ ولى با در نظر گرفتن اين كه در عصر غيبت نيز سود گرفتن از مؤمن به استثناى مواردى خاص ، كراهت دارد،[۱۷]مى توان گفت: پيشرفت هاى اقتصادى در دولت امام مهدى عليه السلام به تدريج به گونه اى خواهد بود كه مردم ، نيازى به سود گرفتن در معاملات ندارند. در اين شرايط اقتصادى ، معاملات ، صرفاً براى خدمت به يكديگر صورت مى گيرد، و سود گرفتن مؤمن از مؤمن ، ممنوع مى گردد.
عمران و آبادانىِ زمين
يكى از درخواست هاى منتظران ظهور امام مهدى عليه السلام از خداوند سبحان، در عصر غيبت، عمران و آبادانى شهرهاست. در «دعاى عهد» مى خوانيم :
وَ اعمُرِ اللَّهُمَّ بِهِ بِلادَكَ ، وَ أَحيِ بِهِ عِبادَكَ ، فَإِنَّكَ قُلتَ وَ قَولُكَ الحَقُّ : « ظَهَرَ الفَسادُ في البَرِّ وَ البَحرِ بِما كَسَبَت أيدِي النَّاسِ »[۱۸].[۱۹]
بار خدايا ! سرزمين هايت را به دست او (امام مهدى عليه السلام ) آباد و بندگانت را زنده كن كه تو به راستى گفته اى: «تباهى در خشكى و دريا به دليل دستاوردهاى [گناهان ]مردم ، پديدار شده است» .اين دعا ، از دعاهايى است كه قطعاً مستجاب مى گردد . سياست ها و برنامه هاى اقتصادى و عمرانى دولت مهدوى، در كنار امدادهاى ويژه الهى، سبب مى شود كه هيچ نقطه اى در زمين ، ويران نمانَد. امام باقر عليه السلام در توصيف ويژگى هاى دوران حكومت مهدى عليه السلام مى فرمايد :
فَلا يَبقى فِي الأَرضِ خَرابٌ إلّا قَد عُمِرَ .[۲۰]
ويرانى در زمين نمى مانَد ، جز آن كه آباد مى شود .
[۱]ر . ك : ص ۳۵۰ ح ۱۸۶۹.
[۲]ر . ك : ص ۳۴۶ ح ۱۸۶۴ .
[۳]ر . ك : ص ۲۲۶ ح ۱۷۸۷ .
[۴]ر . ك : ص ۳۴۸ ح ۱۸۶۶ .
[۵]سَواد ، نام دو موضع است : يكى در نزدكى بلقاست كه به مناسبت سياهى سنگهايش چنين نامگذارى كردهاند و ديگرى ، عبارت است از روستاهاى عراق و ضياعهايى كه در دوره عمر بن خطّاب به دست مسلمانان افتاد و به مناسبت داشتن نخلستانها و كشتزارهاى سبز ، چنين نامى به آنها داده شده است .
[۶]ر. ك: ص ۳۵۳ (استيفاى اموال عمومى).
[۷]ر . ك : ص ۳۵۲ ح ۱۸۷۳ .
[۸]در متن حديث «طسق» آمده است كه معرّب «تشك» فارسى است و آن ، مالياتى است كه بر حسب مقدار زراعت از مالك مزرعه دريافت مىكنند و به آن ، خراج هم مىگويند (ر . ك : لغتنامه دهخدا) .
[۹]توبه : آيه ۳۴ .
[۱۰]ر . ك : ص ۳۵۳ ح ۱۸۷۵ .
[۱۱]ر . ك : ص ۳۵۶ ح ۱۸۷۶ .
[۱۲]ر . ك : ص ۳۵۶ ح ۱۸۷۷ .
[۱۳]ر . ك : ص ۳۵۸ ح ۱۸۸۰ .
[۱۴]ر . ك : ص ۳۵۸ ح ۱۸۸۰ .
[۱۵]ر . ك : ص ۳۶۰ ح ۱۸۸۳ .
[۱۶]ر . ك : ص ۳۶۲ ح ۱۸۸۴ .
[۱۷]سود گرفتن از مؤمن ، كراهت دارد، جز در مورد ضرورت يا در صورتى كه خريد مشترى براى تجارت باشد [نه مصرف]، يا اين كه مشترى ، جنسى را بيش از يكصد درهم بخرد كه در اين صورت ، گرفتن سود به اندازه هزينه يك روز ، كراهت ندارد (ر . ك : تحرير الوسيلة : ج ۱ ص ۵۰۱ مسئله ۲۲) .
[۱۸]روم : آيه ۴۸ .
[۱۹]ر . ك : ص ۳۶۲ ح ۱۸۸۶ .
[۲۰]ر . ك : ص ۳۶۲ ح ۱۸۸۵ .
