تأثیر تهجّد در خودسازی

از منظر قرآن و احادیث اسلامی، عبادت شبانگاهی، تأثیر فوق العاده ای در تهذیب نفس و سازندگی معنوی انسان دارد. قرآن کریم در این باره می فرماید:

إِنَّ نَاشِئَةَ ٱلَّيْلِ هِىَ أَشَدُّ وَطْأً وَ أَقْوَمُ قِيلاً.[۱]

بی گمان، عبادت شبانه، پابرجاتر، و در گفتار استوارتر است.

واژۀ «ناشئه» در فراز نخست این آیه به معنای حادثه است. بنا بر این، «ناشئة اللیل» به معنای حادثۀ شب، خواهد بود. بر پایۀ روایاتی که در تفسیر این آیه نقل شده،[۲]منظور از حادثۀ شب، بیدار شدن شبانگاهی، با انگیزۀ الهی، برای عبادت و نماز شب است.[۳]

واژۀ «وطأ» در فراز دوم آیۀ یاد شده، دو معنا دارد: یکی موافقت و سازش، و دیگری، مشقّت و دشواری. بنا بر این، مقصود از جملۀ «هی أشد وطأ» این است که بیدار شدن از خواب هنگام شب برای عبادت، موجب هماهنگیِ بیشتر قلب و زبان می شود، از این رو، نقش مؤثّرتری در سازندگی معنوی انسان ایفا می نماید، و بر این اساس، عبارت «أقوم قیلاً» اشاره به شدّت استحکام و استواری و درستی عبادت شبانگاهی به جهت برخورداری آن از حضور قلب است.[۴]

چکیدۀ سخن در تبیین آیۀ یادشده این است که عبادت شبانه و نیایش سحرگاهی در لحظاتی که انسان بیش از هر وقت دیگری از خاطری آسوده برخوردار است، هر چند برای کسانی که با این فرهنگ خو نگرفته اند دشوار است، ولی تأثیر فراوانی در تهذیب نفس و پرورش جان دارد.

بنا بر این، آنچه در این کتاب، در بارۀ تشویق به شب زنده داری، ویژگی های نماز شب، و آثار و برکات آن آمده است ـ مانند: پاکسازی آینۀ دل از زنگار گناه، روشنایی دل، اجابت دعا، افزایش روزی، تن درستی و از همه مهم تر، محبّت خداوند سبحان و نزدیک شدن به ساحت قدس ربوبی و دستیابی به دیدار قلبی و معرفت شهودی ـ در واقع، تفسیر و تبیین آیۀ یاد شده است. در روایتی از امام عسکری علیه السلام آمده است که فرمود:

إنَّ الوُصولَ إلَی اللهِ تَعالیٰ سَفَرٌ لا یُدرَکُ إلّا بِامتِطاءِ اللَّیل.[۵]

رسیدن به خداوند متعال [و دیدار قلبی[۶]او، نیازمند] سفری است که جز با نشستن بر مَرکب شب، میسور نشود.

و به گفتۀ خواجۀ شیراز:

هر گنج سعادت که خدا داد به حافظ

از یُمن دعای شب و ورد سحری بود.