ويژگى هاى جوهر «دانش»

ويژگى ها و آثار و علايم جوهر دانش[۱]در قرآن و روايات اسلامى ، مشابه ويژگى ها و آثار و علايم حقيقت حكمت[۲]و جوهر عقل[۳]است . اين تشابه ، كمك فراوانى در راه شناخت حقيقت دانش و عقل از نظر اسلام مى كند . در اين جا تنها به فهرست مهم ترينِ اين ويژگى ها اشاره مى كنيم :

۱ . ريشه داشتن نور دانش در فطرت انسان

احاديثى كه دانش را «سرشته در قلب»[۴]مى دانند و يا آن را به «فطرى» و «اكتسابى»[۵]تقسيم مى كنند و يا از آن به «نورى كه خداوند متعال به دل افاضه مى نمايد» تعبير مى نمايند[۶]و همچنين ، همه آيات و رواياتى كه خداشناسى را فطرى مى دانند ،[۷]بدين ويژگى دانش ، اشاره دارند .

۲ . يكى بودن جوهر دانش

به عكس دانش هاى رسمى و يا به تعبير روايات ، دانش هاى سمعى كه رشته هاى مختلف دارد ، جوهر دانش ، يك حقيقت بيش نيست و شايد اين سخن كه «العِلمُ نُقطَةٌ كَثَّرَهَا الجاهِلونَ ؛ دانش ، نقطه اى بود . نادانان آن را زياد كردند»[۸]، اشاره به اين ويژگى باشد .

۳ . تفكيك ناپذيرى حقيقت دانش از ايمان

اين ويژگى در آيات و روايات فراوانى مورد توجّه قرار گرفته است و حاصل آن ، اين است كه انسان ، نمى تواند عالم به مفهوم حقيقى آن باشد و مؤمن نباشد . به گفته امام على عليه السلام :

الإيمانُ وَالعِلمُ أخَوانِ تَوأمانِ ، ورَفيقانِ لا يَفتَرِقانِ .[۹]ايمان و دانش ، برادران هم زادند و دو رفيق اند كه از هم جدا نمى شوند .

۴ . همراهى دانش با خشيت از خدا

از نظر قرآن كريم ، دانش همراه با خشيت از خداوند متعال است . اين كتاب آسمانى با صراحت و با قاطعيت اعلام كرده است كه :

«إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَـؤُاْ .  از بندگان خدا تنها دانايان اند كه از خدا مى ترسند»  .

نكته قابل تأمّل اين است كه اثبات ملازم بودن دانش با خشيت خدا از سوى قرآن ، در ادامه سخن درباره چند رشته از دانش هاى ، طبيعى است . خداوند در قرآن چنين مى فرمايد :

«أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ ثَمَرَ تٍ مُّخْتَلِفًا أَلْوَ نُهَا وَ مِنَ الْجِبَالِ جُدَدُم بِيضٌ وَ حُمْرٌ مُّخْتَلِفٌ أَلْوَ نُهَا وَ غَرَابِيبُ سُودٌ * وَ مِنَ النَّاسِ وَ الدَّوَابِّ وَ الْأَنْعَـمِ مُخْتَلِفٌ أَلْوَ نُهُ كَذَ لِكَ إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَـؤُاْ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ غَفُورٌ .[۱۰]آيا نديده اى كه خدا از آسمان ، آبى فرود آورد و به وسيله آن ، ميوه هايى كه رنگ هاى آنها گوناگون است ، بيرون آورديم؟ و از برخى كوه ها ، راه ها و رگه هاى سپيد و گلگون به رنگ هاى مختلف و سياه پُررنگ آفريديم ، و از مردمان و جانوران و دام ها كه رنگ هايشان همان گونه مختلف است ، پديد آورديم . از ميان بندگان خدا ، تنها دانايان اند كه از او مى ترسند . آرى ! خدا ، پيروزِ آمرزنده است»  .

بنا بر اين دانش هاى طبيعى نيز مى توانند موجب خشيت در مقابل خدا شوند ، به شرط آن كه نور هدايتگر حقيقت دانش ، همراه آن گردد و دانشمند با نور دانش به طبيعت بنگرد و در پديده هاى اعجاب انگيزش تأمّل نمايد .

۵ . اخلاق شايسته از بركات نور دانش

يكى از آثار و بركات حقيقت نورانى دانش ، خودسازى ، اخلاق نيكو و صفات پسنديده است . اين ويژگى مهم در روايات فراوانى مورد توجّه قرار گرفته است . به گفته امام على عليه السلام :

كُلَّمَا ازدادَ عِلمُ الرَّجُلِ زادَت عِنايَتُهُ بِنَفسِهِ ، وبَذَلَ في رِياضَتِها وصَلاحِها جُهدَهُ .[۱۱]هر اندازه دانش انسان افزون گردد ، توجّه وى نسبت به نفس خود ، بيشتر گردد و در رياضت و اصلاح آن ، كوشش بيشترى مبذول كند .

۶ . جدا ناپذيرى جوهر دانش از عمل شايسته

يكى از ويژگى هاى برجسته نور دانش كه در روايات فراوانى مورد تأكيد قرار گرفته ، عمل صالح است .[۱۲]از نظر اين احاديث ، اعمال شايسته ، ثمره دانش است و بدون عمل ، چراغ دانش در وجود انسان ، خاموش مى شود .