حکمت در لغت، قرآن و حدیث

حکمت در لغت

واژه «حكمت» ، در لغت ، از ريشه «حُكم» به معناى «منع» گرفته شده است ؛ زيرا حُكم و داورى عادلانه ، مانع ظلم است . همچنين ، دهنه اسب و ديگر چارپايان ، «حَكَمه» ناميده مى شود ؛ چون مانع و مهاركننده حيوان است و بر اين پايه ، علم، «حكمت» ناميده شده است ، چون از جهلِ عالِم ، جلوگيرى مى كند .[۱]همچنين بر هر چيز نفوذناپذيرى ، صفت «محكم» اطلاق مى گردد .[۲]

آلوسى ، در تفسير روح المعانى ، در تبيين واژه حكمت ، از كتاب البحر نقل مى كند كه :

إنّ فيها تسعة وعشرين قولاً لأهل العلم ، قريبٌ بعضها من بعض . و عدّ بعضهم الأكثر منها اصطلاحًا و اقتصارًا على ما رآه القائل فرداً مهمّاً من الحكمة ، وإلاّ فهى فى الأصل مصدر من الإحكام ، و هو الإتقان في علمٍ أو عملٍ أو قولٍ أو فيها كلّها .[۳]

دانشمندان ، در معناى اين كلمه ، ۲۹ قول دارند كه برخى از آنها به هم نزديك است و پاره اى از عالمان ، بيشتر اين معانى را اصطلاحى مى دانند كه قائل به آن ، به مصداق مهمّ «حكمت» ، بسنده كرده و همان را در معناى آن آورده است ؛ وگرنه در اصل ، از مصدر «اِحكام» است كه به معناى استوارى در علم ، گفتار و كردار و يا همه اينهاست .

بنا بر اين ، از منظر واژه شناسى ، كلمه حكمت ، حاكى از نوعى استوارى و اِتقان است و به هر چيز استوار و نفوذناپذير ، اعم از مادّى و يا معنوى ، اطلاق مى گردد .

حكمت در قرآن و حديث

واژه «حكمت» ، بيست بار در قرآن كريم آمده است و خداوند متعال ، در اين كتاب آسمانى ، ۹۱ بار خود را با صفت «حكيم» ستوده است .[۴]

تأمّل در موارد كاربرد اين واژه در متون اسلامى ، نشان مى دهد كه حكمت از نگاه قرآن و حديث ، عبارت است از مقدّماتِ محكم و استوار علمى ، عملى و روانى براى نيل به مقصد والاى انسانيت ، و آنچه احاديث اسلامى در تفسير حكمت آورده اند ، در واقع ، مصداقى از مصاديق اين تعريف كلّى است .