عنوان کتاب : تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی

پديدآورنده : عسکر حقوقی
به کوشش : سید مجتبی صحفی
به کوشش : علی اکبر زمانی نژاد
به کوشش : سید ابوالحسن علوی

محل نشر : قم

ناشر : دارالحدیث

نوبت چاپ : اول

تاریخ انتشار : 1384

تعداد جلد : 3

قطع : وزیری

زبان : فارسی

جستجو در Lib.ir

تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی

هر جلد از عنوان فوق، به یک موضوع اختصاص دارد و هر کدام به ترتیب به کوشش افراد مذکور به انجام رسیده است.

جلد اوّل با عنوان فرعی «سبک ادبى و روش تفسیرى» دارای مقدمه ای در موضوع تشیع و سیر آن در ایران و پنج فصل در این موضوعات است: شرح حال و تاریخ حیات ابوالفتوح رازی، معرّفی ویژگی های نسخه های خطّی و چاپی تفسیر روض الجنان، سبک و خصوصیات دستوری و لغوی و املایی تفسیر روض الجنان، گزارشی از مباحث تاریخی تفسیر روض الجنان و فصل پنجم شامل مباحث مختلف است؛ از قبیل: مناظرات و مجادلات فِرَق مذهبی، جنبه های تشیع در تفسیر روض الجنان و جنبه های کلامی این تفسیر، و جنبه های فقهی تفسیر روض الجنان.

جلد دوم با عنوان فرعی «احادیث»، گزینشی از احادیث این تفسیر را در بر دارد. مؤلّف، توانسته است بیش از دو هزار حدیث را از لابه لای این تفسیر در جلد دوم گرد آورد: حدود ۶۵۰ حدیث با ترجمه فارسی، بیش از یک هزار و صد حدیث از پیامبر اکرم به فارسی و بیش از ۱۹۰ حدیث از ائمه: به عربی و فارسی.

جلد سوم با عنوان فرعی «قصص» به قصه ها و تاریخ پیامبران در تفسیر ابوالفتوح اختصاص دارد. هر داستان مستقلاً با نظم و نسق تاریخی بیان شده؛ اما داستان های مربوط به عصر اسلامی به وقت دیگری موکول شده است.

مقدمه

...

گزارش كتاب «تحقيق در تفسير ابوالفتوح رازى»

محتواى جلد اوّل:

موضوع رساله دكترى دكتر عسكر حقوقى، سبك و خصوصيات دستورى و لغوى تفسير ابوالفتوح رازى بود كه با افزودن مقدّمه اى در ۷۱ صفحه و دو فصل در ابتداى رساله و نيز افزودن دو فصل به انتهاى رساله، كتاب تحقيق در تفسير ابو الفتوح رازى، جلد اوّل تأليف شد.

مقدّمه اين جلد، با عنوان «تشيّع و سير آن در ايران»، متضمّن بحث هاى: شيعه، امامت، نهضت شعوبيه، فرق مختلف شيعه و زيديه، كيسائيه، غلات، اسماعيليه، برخورد آرا و عقايد متكلّمان معتزلى و اشعرى، وضع شيعه در مقابل فِرَق ديگر اسلامى در قرن چهارم تا ششم هجرى، تأثير و انعكاس اختلافات مذهبى در تأليفات و تصنيفات دانشمندان، تفسير ابوالفتوح رازى و انعكاس اختلافات مذهبى در آن است.

و در پايان مقدّمه، سبب و انگيزه تأليف تحقيق در تفسير ابو الفتوح رازى و فهرست مطالب و مآخذ و منابع، آورده شده است.

فصل اوّل اين كتاب، شامل شرح حال و تاريخ حيات ابوالفتوح رازى است.

فصل دوم به معرّفى ويژگى هاى نسخه هاى خطّى و چاپى تفسير روض الجنان پرداخته است.

فصل سوم، به سبك و خصوصيات دستورى و لغوى و املايى تفسير روض الجنان اختصاص دارد.

فصل چهارم، گزارشى از مباحث تاريخى تفسير روض الجنان است.

فصل پنجم، شامل مباحثى چون: مناظرات و مجادلات فِرَق مذهبى، جنبه هاى

تشيّع در تفسير روض الجنان و جنبه هاى كلامى اين تفسير و فهرستى از مباحث كلامى آن، و جنبه هاى فقهى تفسير و فهرستى از مباحث فقهى آن است.

جلد اوّل تحقيق در تفسير ابوالفتوح رازى، در خرداد ماه ۱۳۴۶، در ۲۵۴ صفحه + ۷۲ صفحه مقدّمه، توسّط دانشگاه تهران به چاپ رسيد. مؤلّف، اين جلد را به روح پدرش تقديم كرده است. لذا در صفحه اوّل كتاب آمده است: «اين اثر ناچيز را كه حقّاً حاصل حضانت و تربيت روحانى و معنوى پدر ارجمندم ـ كه ساليان دراز است تا روى نقاب در خاك كشيده ـ است، [به وى] تقديم مى دارم. باشد بدين وسيله، شكر هزار يكِ حقّى [را] كه آن فقيد بر اين فرزند خود داشته است، گزارده باشم».

در چاپ جديد اين كتاب، دو مقاله ديگر از دكتر عسكر حقوقى ضميمه كتاب شد و اين، به جهت تناسب اين دو مقاله با اين جلد است.

مقاله اوّل: «ارزش ادبى تفسير ابوالفتوح رازى» است، كه ضمن مجموعه سخنرانى هاى نخستين كنگره تحقيقات ايرانى، توسّط دانشكده ادبيات و علوم انسانى مشهد به چاپ رسيده است.

مقاله دوم: «فرهنگ لغات و مصطلحات تفسير ابوالفتوح رازى» است كه در ضمن مجموعه سخنرانى هاى دومين كنگره تحقيقات ايرانى، توسّط دانشكده ادبيات و علوم انسانى مشهد به چاپ رسيده است.

محتواى جلد دوم:

جلد دوم كتاب تحقيق در تفسير ابوالفتوح رازى، گزينشى از احاديث اين تفسير است كه مؤلّف، بر اساس علاقه فراوانى كه به استاد و مرشد پيرِ خويش داشته و اوّلين بار، اين كتاب به رسم پيشكش از سوى استاد به دستش رسيده، آن را همچون

استاد، همواره عزيز مى داشته است و بدين خاطر و براى زنده داشتن ياد و نام او به اين تحقيق، رو آورده است.

مؤلّف، در مورد جلد دوم كتاب خود مى گويد: «جا داشت كه ضمن مطالعه و تحقيق در اين تفسير بزرگ ـ كه جامع معارف اسلامى است ـ در باب احاديثى كه ابوالفتوح در اثناى تفسير بدانها استناد جسته، تتبّع كافى به عمل آيد. نگارنده، از آن گاه كه تفسير شيخ را در مطالعه داشت، به هر وقت كه به حديثى از رسول اكرم و يا از جانشينان برحقّ وى برمى خورد، آن را جداگانه يادداشت مى كرد. در انجام مطالعه، نخستين بار، بالغ بر ۶۵۰ حديث نبوى در دست داشت».[۱]

مؤلّف، توانسته است بالغ بر دو هزار و اندى حديث، اعم از عبارت عربى احاديث و ترجمه آن، و يا به صورت ترجمه شده به فارسى از احاديث پيامبر اكرم و نيز تعدادى از احاديث ائمه عليهم السلام را با مراجعه به تفسير ابو الفتوح به دست آورد و در اين جلد جمع كند، كه خود، كارى است شايسته سپاس.

در اين جلد، حدود ۶۵۰ حديث عربى همراه با ترجمه فارسى و بيش از يكهزار و صد حديث از پيامبر اكرم كه به فارسى در تفسير ابوالفتوح نقل شده، گردآورى شده است. نيز بيش از ۱۹۰ حديث از احاديث ائمه عليهم السلام به عربى و فارسى از اين تفسير، در اين جلد فراهم آمده است.

در هر جا كه مدرك ديگرى براى احاديث پيدا كرده اند، آن مدرك را نيز جهت مزيد اطّلاع خوانندگان آورده اند.

در اين جا مناسب است ملاحظاتى چند در باب اين جلد را يادآور شويم:

۱. بر خلاف آنچه از مطالعه مقدّمه اين كتاب به ذهن متبادر مى شود، احاديثى كه

در اين كتاب از تفسير ابوالفتوح كرده اند، بسيار ناقص است و با نگاهى گذرا به اين تفسير، مى توان ده ها حديث ديگر بر شمار احاديث موجود افزود.

۲. در بسيارى از موارد ـ چنان كه در مراجعه به احاديث اين كتاب، متوجّه خواهيد شد ـ احاديث به صورت ناقص ذكر شده كه در مواردى، فهم مراد حديث را غير ممكن مى سازد.

۳. احاديث آورده شده در اين كتاب، از انسجام خاص در موضوع برخوردار نيستند، مناسب بود تا احاديث، از حيث موضوع دسته بندى مى شدند تا مراجعه كننده، دچار آشفتگى نگردد.

۴. نگارش مقدّمه، بر خلاف انتظار، داراى لحن خاصّى است كه آن را بيشتر شبيه سخنرانى مى كند تا يك نوشته.

۵. در همين جا مناسب است توضيح داده شود كه وظيفه ما، تغيير مطالب مؤلّف نبوده و چنان كه اهل فضل و ارباب معرفت مى دانند، در تصحيح كتاب بايد دقّت شود آنچه نزديك تر به نوشته مؤلّف است به دست داده شود، نه نوشته اى مطابق با ذوق مصحّح. با اين حال، در مواردى، چاره اى جز اين نبود و مواردى كه اطمينان به اشتباه آن بود، با اين كه مى دانستيم از جانب مؤلّف است، اصلاح كرديم و مواردى هم كه مى شد آن را توجيه كرد و به نوعى درست دانست، به حال خود رها كرديم.

يكى از اين موارد، شروح كتاب صحيح البخارى است كه با نام هاى مؤلّفان آنها آورده شده و به كرّات، نام هاى عسقلانى، قسطلانى، عينى و نَوَوى به جاى نام كتابشان آورده شد، كه ما ترجيح داديم بدون هيچ توضيحى، عينا همان ها را بياوريم و جهت اطّلاع خوانندگان، نام كامل اين كتاب ها در فهرست كتب، ذيلِ نام مؤلفان آورده شد.

۶. در مواردى، ترجمه حديث، اشتباه آورده شده كه تصحيح شد و در بعضى جاها در پاورقى نيز تذكّر داده ايم.

۷. چاپ سابق جلد دوم تحقيق در تفسير ابو الفتوح رازى، احاديث نبوى و ائمه معصوم عليهم السلام، شامل ۵۳۰ صفحه، به علاوه ۲۸ صفحه مقدّمه، كه مجموعا ۵۵۸ صفحه مى شود، در سال ۱۳۴۶ش، توسّط انتشارات دانشگاه تهران به چاپ رسيده است.

محتواى جلد سوم:

جلد سوم تحقيق در تفسير ابو الفتوح رازى، در مورد قصص و تاريخ پيامبران است. دكتر عسكر حقوقى، در مقدّمه اين جلد مى نويسد: «بنا بر آنچه گفته شد، تفسير ابوالفتوح، از نظر احتواى بر تاريخ و قصص انبياى عظام، درخور اهمّيت و شايسته تحقيق و تتبّع بوده است. اين تفسير ارجمند، مشتمل است بر تاريخ آفرينش جهان خلقت آدم، نخستين آفريده و فرستاده خدا تا رويدادها و حوادث عصر پيغمبر بزرگ اسلام، و نيز سوانحى كه پس از آن بزرگوار ميان پيروانش روى داد» .

وى در ادامه مى نويسد: «روا بود كه مجلّدى جداگانه و مستقل، شامل بر تاريخ رسولان حق، آن هم به نثر ساده و زيباى ابوالفتوح، فراهم آيد و در دسترس علاقه مندان قرار گيرد؛ امّا دشوارى چشمگيرى در رسيدن به اين مقصود، در پيش بود... داستان حضرت موسى بن عمران، پيمبر بنى اسرائيل، در ۳۴ سوره قرآن و در خلال تفسير ۱۴۳ آيه ذكر شده».

با تمام دشوارى هايى كه براى ترتيب و نظم تاريخى تلفيق آنها به شيوه اى كه هر داستان، مستقلاً با نظم و نسق تاريخى بيايد، داشت، ايشان توانست قصص پيامبران را آماده چاپ كند و قصص مربوط به عصر اسلامى را به وقت ديگرى موكول كند: «سرانجام، از قصص قرآن، آن بخش كه به پيامبران پيشين اختصاص داده شده

است، فراهم آمد و قصص عصر اسلامى به زمانى ديگر موكول شد».

يكى ديگر از مشكلات اين جلد (و نيز ساير مجلّدات)، نبودن چاپ مصحّح و منقّح از تفسير ابوالفتوح رازى و عدم دسترس به نسخه هاى خطّى معتبر بوده است. حتّى ايشان مى نويسد: «با اين كه تفسير شيخ، چند بار تجديد طبع شده، مع هذا، نه تنها كمكى به صحّت طبع آن نشده، بلكه باعث رواج نُسَخ مغلوطى كه به شتاب تحويل بازار شده نيز گرديده است».

به جهت دشوارى كار و اين كه از متن كتاب تفسيرى، يك كتاب درباره قصص انبيا به زبان فارسى از قرن ششم تدوين شود، اين كار را مايه مباهات خود دانسته و مى نويسد: «اين بنده را عقيده بر آن است كه بزرگ ترين خدمت به ملّت ايران و فرهنگ ايرانى، احياى آثار مهم گذشتگان اوست. كتاب حاضر، به صورتى كه فراهم آمده، يكى از آن آثار نفيس و گران مايه يكى از پيشينيان ملّيت پرور ماست كه با شيوه خاصّى به رشته انتظام در كشيده شده است».

چاپ قبلى جلد سوم تحقيق در تفسير ابوالفتوح رازى، شامل ۵۲۸ صفحه + ۲۲ صفحه مقدّمه است كه مجموعا در ۵۵۰ صفحه در سال ۱۳۴۸ش، توسّط انتشارات دانشگاه تهران به چاپ رسيده است.

نقش و تأثير كتاب «تحقيق در تفسير ابوالفتوح رازى»

بى شك، يكى از كتاب هاى تأثيرگذار در حوزه تفسيرپژوهى، كتاب سه جلدى تحقيق در تفسير ابوالفتوح رازى است اين كتاب، يكى از قديم ترين كتاب هاى تفسيرپژوهى به زبان فارسى است كه به دليل استوارى و جامعيّت، توانست در چگونگى تأليف رساله هاى دانشگاهى و گسترش اين نوع كارها و تأليف پايان نامه ها، اثرگذار باشد، كما اين كه در چهل سال اخير، تقريبا تمام آثار و نوشته ها و پايان نامه ها و مقالات و تأليفاتى كه در مورد ابوالفتوح رازى و يا ديگر علما نوشته شده، مرهون اين كتاب هستند.

شيوه تصحيح كتاب

۱. استخراج منابع. از آن جا كه هر سه جلد كتاب تحقيق در تفسير ابوالفتوح رازى، در سال هاى ۱۳۴۶ تا ۱۳۴۸ش، به طبع رسيده است و در آن زمان، تفسير ابوالفتوح رازى در پنج جلد رحلى چاپ شده بود و چاپ هاى الهى قمشه اى و شعرانى نيز بر اساس تفسير پنج جلدى تجديد چاپ شده است، منقولات كتاب تحقيق در تفسير ابوالفتوح رازى، بر اساس چاپ پنج جلدى رحلى نشانى دهى شده بود. اينك كه كتاب روض الجنان با نسخه هاى خطّى متعدّد، تصحيح انتقادى شده، براى كارآمدى بيشتر كتاب تحقيق در تفسير ابوالفتوح رازى، تمام نشانى ها به روض الجنان بيست جلدى اى است كه با تحقيق و تصحيح دكتر محمّدجعفر ياحقى و دكتر محمّدمهدى ناصح، كه توسّط انتشارات بنياد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى به چاپ رسيده است. و در تمام موارد، با حفظ چاپ قبلى تفسير ابوالفتوح در متنِ كتابِ تحقيق در تفسير ابوالفتوح رازى، نشانى روض الجنان چاپ بيست جلدى در ذيل هر مأخذ و منبع، تكرار شد.

در جلد اوّل و دوم كتاب تحقيق در تفسير ابوالفتوح رازى، به همان منوالى كه ذكر شد، تخريج مصادر شد؛ امّا در جلد سوم كتاب (قصص)، كار مشكل تر بود؛ چرا كه با وجودى كه بعضا براى يك پيامبر از ۳۴ سوره در قرآن، داستانْ استخراج شده بود، هيچ مشخّصاتى از تفسير ابوالفتوح (ولو چاپ پنج جلدى) در ميان نبود. لذا خط به خطّ كتاب تحقيق در تفسير ابوالفتوح رازى (جلد سوم) مستندسازى شد و در پاورقى به كتاب روض الجنانِ چاپ بيست جلدى نشانى داده شد.

۲. تصحيح اغلاط چاپى و غير چاپى. اگر چه هر سه جلد كتاب تحقيق در تفسير ابوالفتوح رازى، چاپ مناسبى داشت، كم غلط بود و در پايان هر جلد،

درست نامه اى هم ضميمه كتاب بود، با وجود اين، اغلاط چاپى و غير چاپى فراوانى داشت كه با مطابقت با تفسير و ديگر مآخذ، تصحيح شده و بعضا در پاورقى هم بدان اشاره شده است.

۳. ترجمه قريب به دويست حديث. جلد دوم كتاب تحقيق در تفسير ابوالفتوح رازى، شامل احاديث نبوى و ائمه اطهار عليهم السلام است و بعضا احاديثى كه در كتاب روض الجنان نقل شده، از پيامبر صلى الله عليه و آله و ائمه عليهم السلام، بدون ترجمه است و مؤلّف محترم نيز ترجمه را نياورده است. لذا نزديك به دويست حديث از پيامبر صلى الله عليه و آله و ائمه عليهم السلامترجمه شد و تماما در داخل كروشه آورده شد. نيز در بعضى موارد، احاديث به اشتباه ترجمه شده بود كه درست آن، ثبت شده و بعضا تذكّرى هم داده شده است.

۴. تقويم النص يا استوار سازىِ متن تفسير ابوالفتوح رازى. جلد سوم كتاب تحقيق در تفسير ابوالفتوح رازى كه شامل قصص پيامبران الهى است، بر اساس چاپ پنج جلدى و بعضى از نسخه هاى خطّى تنظيم شده بود. لذا در موارد بسيارى، بخصوص در جلد سوم كتاب، با چاپ بيست جلدى روض الجنان مطابقت شد و متن كتاب تحقيق در تفسير ابوالفتوح رازى (ج۳) اصلاح و تقويم شد. بدين نحو كه در اكثر موارد، جملات ابوالفتوح را با استفاده از چاپ كامل تر (بيست جلدى)، تكميل نموده، جهت حفظ امانت، تمامى افزوده ها را در كروشه قرار داديم.

۵. اعراب گذارى. به جهت درست خواندن كلمات و اسامى و احاديث و حفظ شكل و ضبط اسما و عبارات، در موارد لازم، اعراب گذارى شد.

۶. تنظيم فهرست هاى فنى. اين تنظيم، شامل فهرست آيات، روايات، اَعلام، امكنه، كتب، فِرَق و جماعات، موضوعات و... است .

۷. ويرايش. ويرايش كتاب تحقيق در تفسير ابوالفتوح رازى (بويژه جلد سوم)، كارى بس مشكل و طاقت فرسا بود از جهتى نثر كتاب ـ كه در قرن ششم هجرى به

نگارش درآمده ـ بايد حفظ مى شد و از طرف ديگر، براى اين كه خوانندگان، بهتر بتوانند از مطالب كتاب استفاده كنند، ناچار بوديم كه كتاب را ويرايش كنيم. لذا سعى شد كه نثر قديمى قرن ششم، حفظ شود و با يكسان سازى و ويرايش صورى، و بدون افزودن و كاستن زمينه استفاده بهتر از كتاب، فراهم شود.

سپاس و تشكّر

در مجموعه سه جلدى تحقيق در تفسير ابوالفتوح رازى، عدّه اى از فضلا و دوستان، سهمى به مراتبْ بيشتر از حقير داشته اند كه از تك تك آنان به جهت احياى اين كتاب، تشكّر و قدردانى مى شود:

۱. حجة الاسلام والمسلمين سيّد ابوالحسن علوى «زيد عزّه» (تصحيح جلد دوم كتاب)؛

۲. حجة الاسلام سيّد مجتبى صحفى «زيد عزّه» (تصحيح جلد سوم كتاب)؛

۳. حجه الاسلام شيخ عليجان دماوندى «زيد عزّه»( همكارى درتصحيح جلد اوّل)؛

۴. جناب آقاى ابوالقاسم آرزومندى (ويراستار كتاب)؛

۵. جناب آقاى عبّاس هفتانى (حروف نگار و صفحه آراى كتاب)؛

همچنين از آقايان: مهدى جوهرچى، سيّد محمّد صمدانى و حمزه كريم خانى، كه كار مقابله و كنترل نهايى كتاب را بر عهده داشته اند و نيز از ديگر عزيزانى كه در يكسان سازى و مقابله و تهيّه و كنترل فهرست ها و ... همكارى داشته اند، كمال تشكّر را مى نمايم.

قم ـ على اكبر زمانى نژاد

۱/۵/۱۳۸۴ش

[۱]مقدّمه جلد دوم تحقيق در تفسير ابو الفتوح رازى.