انواع متصوّر نسخ در قرآن

نسخ در قرآن ، انواع گوناگونى تصوّر شده كه عمده آنها عبارت است از :

يك . نسخ حكم و تلاوت

در اين فرض ، آيه اى كه مشتمل بر حكمى است ، به طور كامل از قرآن حذف شده است . نمونه اى كه براى اين نوع نسخ گفته شده ، بنا بر روايتى ضعيف از عايشه است كه مى گويد : بر پيامبر آيه اى نازل شد با اين متن :

عَشْرُ رَضَعاتٍ مَعلُوماتٍ يُحرِمْنَ .

ده بار شير دادنِ معلوم ، باعث حرمت مى شود .

سپس با آيه اى ديگر نسخ شد كه پنج بار را كافى مى دانست . هر دو آيه منسوخ و ناسخ ، در قرآن بودند و مردم آن را تلاوت مى كردند ولى حيوانى اين دو آيه را از مصحفى كه در آن ثبت بود خورد و از ميان برد .[۱]

چگونه ممكن است آياتى از قرآن كه همواره مورد تلاوت و قرائت همگان بوده و حتى پس از پيامبر هم تلاوت مى شده ، پس از وفات پيامبر صلى اللَّه عليه و آله به وسيله يك بز خورده شود و هر دو آيه، از بين بروند؟!

دو . نسخ تلاوت و بقاى حكم

تصور وجودِ اين گونه نسخ در قرآن - افزون بر اين كه با همان مشكل قول به تحريف روبروست ، خلاف حكمت نيز هست ؛ زيرا در اين حالت، حكم هست، ولى مستند آن نيست .

گفتنى است كه خليفه دوم، مدّعى بود كه آيه رجم در قرآن وجود داشته و بى جهت افتاده است؛[۲]ولى كسى اين ادعا را از او نپذيرفت .[۳]

سه . نسخ حكم و بقاى تلاوت

در اين فرض ، آيه منسوخ ، در قرآن موجود است ؛ ليكن حكم آن، نسخ گرديده است .

چهار . نسخ مشروط

نسخ مشروط ،[۴]عبارت است از مقيّد كردن احكام به شروط خاصّ خود كه با تغيير آن شروط - كه در واقع، موضوع حكم اند - حكم، تغيير پيدا مى كند .

همان گونه كه اشاره شد ، نوع اوّل و دوم نسخ ، در قرآن، امكان وقوعى ندارند ، همچنين نسخ به معناى چهارم، بى ترديد در قرآن واقع شده است . بنا بر اين، آنچه وقوع آن مورد بحث است ، نسخ به معناى سوم است، بدين معنا كه: آيا در قرآن، آيه اى هست كه متن آن ، موجود و حكم آن منسوخ باشد؟ پاسخ اين سؤال، ضمن بررسى «شمار آيات منسوخ» خواهد آمد .