توقيفى بودن ترتیب بيشتر سوره ها

جمعى از قرآن پژوهان نه ترتیب همه ی سوره ها راتوقیفیمی دانند و نهاجتهادیبلکه معتقد به توقيفى بودن ترتيب بيشتر سوره هاى قرآن اند؛ اما در عين حال، جاى دادن تعداد اندكى از سوره ها مانند سوره توبه و يا تقديم و تأخير دو سه سوره را اجتهادى و مربوط به پس از پيامبر مى دانند. بيهقى (م ۴۵۸ق)، ابن عطيه (م ۵۴۲ق)،[۱]ابن حجر (م ۸۵۲ق)،[۲]سيوطى (م ۹۱۱ق)[۳]و برخى از معاصران،[۴]از اين گروه اند. از اين گروه، ابن عطيه معتقد است با توجه به اخبار، ترتيب سوره هاى سبع طوال، حواميم و مفصّلات - كه بخش عظيمى از قرآن را در بر مى گيرند - توقيفى ، ولى ترتيب برخى ديگر اجتهادى است؛ .[۵]ولى ابو جعفر ابن زبير معتقد است كه گزارش ها بر بيش از آنچه ابن عطيه گفته است، دلالت دارند.[۶]سيوطى با استناد به روايت ابن عباس، نظر بيهقى را كه به توقيفى بودن همه سوره ها جز برائت و انفال معتقد است، مورد اطمينان مى داند.[۷]دليل اين گروه، آن است كه بيشتر ادله قول نخست، يعنى توقيفى بودن ترتيب همه قرآن، تنها مى تواند ترتيب سوره هايى مانند السبع الطوال، مئين، مفصّلات و ... را كه در گزارش هاى تاريخى از آنها نام برده شده است، اثبات كند و اگر چه اينها بيشترِ سوره هاى قرآن را در بر مى گيرند، اما معدود سوره هايى باقى مى مانند كه نمى توان جاى گذارى آنها را با اطمينان به پيامبر(ص) نسبت داد. براى نمونه در گزارشى، ابن عباس از عثمان مى پرسد كه چرا سوره انفال را كه از مثانى است، با سوره توبه كه از مئين است، در كنار هم آورده و ميان آن دو با «بسم اللَّه» فاصله نينداخته و [در نتيجه اين جمع ] آنها را در سبع طُوَل قرار داده است. عثمان پاسخ مى دهد: «زيرا در باره سوره توبه كه از آخرين سوره هاى نازل شده بر پيامبر است ، چيزى از پيامبر خدا(ص) به ما نرسيده بود و داستان هر دو سوره شبيه هم بود . از اين رو ، آن دو را كنار هم نهادم [و يك سوره از طُوَل شدند]» .

اما باقلانى ، در مضمون اين روايت ترديد كرده و احتمال داده كه در نقل آن ، كاهش يا افزايش رخ داده است.[۸]اين ترديد ، با توجه به نزول سوره انفال در اوايل هجرت و هنگامه جنگ بدر[۹]و وجود راوى ضعيفى به نام يزيد فارسى در سند اين گزارش، جدّى است.[۱۰]برخى از قائلان به اين قول ، يعنى توقيفى بودن جمع بيشتر سوره ها و نه همه آنها، مانند ابوجعفر ابن زبير (م ۷۰۸ق) قول به اجتهادى بودن ترتيب سوره ها را با قول خود ، سازگار مى دانند ؛ زيرا قائلان به ترتيب اجتهادى ، آن را براى برخى سوره ها و نه همه آنها مى گويند و منشأ اجتهاد صحابه را نيز اشارات پيامبر(ص) مى دانند. براى نمونه، مالك و نيز زركشى (در يكى از دو ديدگاهش)، تأليف اجتهادى قرآن را بر اساس اشاراتى مى دانند كه صحابه از پيامبر(ص) شنيده بودند و ارتباط موجود ميان سوره هاى انفال و برائت، طلاق و تحريم، تكوير و انفطار، الضحى و الم نشرح، فيل و قريش و معوّذتين و بسيارى ديگر از سوره ها را تأييدى بر اين ادّعا مى شمارند.[۱۱]

یادآوری

مى توان برخى از قائلان ديدگاه «اجتهادى بودن ترتيب سوره ها» مانند علامه طباطبايى و آية اللَّه معرفت را نيز به گروه سوم ملحق كرد؛ زيرا ايشان نيز با ترتيب بسيارى از سوره ها در زمان پيامبر(ص) موافق ، و بر اين باورند كه شواهد تاريخى فقط از اثبات ترتيب همه سوره ها به مفهوم مطلق آن ناتوان است؛ ولى ترتيب بيشتر سوره ها را مى تواند ثابت كند .

و اين قولى است كه مى توان با آن موافقت نمود.