چگونگى شكل گيرى سوره ها

در مورد چگونگى تشكيل سوره ها و هويّت استقلالى آنها اين نكات ، شايان توجه است :

۱ . قرآن از برخى اجزاى خود با واژه «سوره» ياد كرده است كه بى ترديد براى مخاطبان معاصرش معنا و مفهوم روشنى داشته است. روايت صفوان جمّال از امام صادق عليه السلام نيز به روشنى نشان مى دهد كه آغاز و پايان هر سوره، از طريق نزول مكرّر «بسم اللَّه الرحمن الرحيم» مشخص شده است. متن حديث به نقل از تفسير العيّاشى چنين است:

وإِنَّما كانَ يُعرَفُ اِنقِضاءُ السُّورَةِ بِنُزُولِ «بِسمِ اللَّهِ»، اِبتِداءً لِلأُخرى .[۱]

پايان سوره ، با نزول بسم اللَّه اوّل سوره ديگر معلوم مى شد .

اين معنا با آنچه از ابن عباس روايت شده ، تقويت مى شود.[۲]

۲ . قرائت سوره هاى گوناگون در نماز و غير آن از سوى پيامبر صلى اللَّه عليه و آله كه در روايات متعددى با همين نام كنونى سوره ها نقل شده است، نشان از وجود همين سوره ها در آن روزگار دارد . يكى از نقل ها مى گويد كه پيامبر صلى اللَّه عليه و آله سوره نجم را در مكّه بر مشركان خواند و در پايان آن ، سجده كرد كه دقيقاً منطبق با وضعيت فعلى سوره است.[۳]

۳ . دليل سوم ، دستور الهى به گذاردن يك آيه در جايى معيّن از سوره است. شيخ طوسى در التبيان ، آيه ۲۸۰ از سوره بقره را چنين مى داند[۴]و سيوطى در الإتقان ، به نقل عثمان بن ابى العاص مى آورد:

كُنتُ جالِساً عِندَ رَسولِ اللَّه صلى اللَّه عليه و آله إذ شَخَصَ بِبَصَرِهِ، ثُمَّ صَوَّبَهُ، ثُمَّ قالَ: أَتانِى جَبرَئيلَ، فَأَمَرَنى أن أضَعُ هَذِهِ الآيَةَ هَذا المُوضِع من هذِهِ السُّورَةِ : (إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسَنِ وَ إِيتَآىِ ذِى الْقُرْبَى  ...)[۵].[۶]

در محضر رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله نشسته بودم كه ايشان چشمش را به سمتى خيره كرد ، سپس نگاهش را پايين آورد و گفت : جبرئيل نزد من آمد و دستور داد كه آيه (إن اللَّه يأمر بالعدل و الاحسان و ايتاء ذى القربى ...) را در فلان جاى اين سوره بگذارم .

چند روايت مشابه ديگر نيز موجود است كه اگرچه برخى به اشكالات سندى مبتلا هستند، امّا از مجموع آنها به طور اجمالى فهميده مى شود كه مفهوم سوره و قرائت يك دسته آيات معين، امرى مرسوم و معهود بوده است و در واقع مفهوم سوره در قرآن، دست كم اندكى پيش از نزول آيات مشتمل بر لفظ «سوره» و براى بسيارى از اجزاى قرآن، روشن بوده و كاربرد داشته است.

۴ . نام بردن از سوره ها در روايات فضايل و توصيف برخى از آنها به صفاتى مانند «سنام القرآن»، «زهراوان»، «الحواميم»، «المسبّحات»، «المئين» و... نشان از آن دارد كه در زمان صدور و نقل اين روايات، بسيارى از سوره هاى قرآن، يك هويت مشخص داشته اند، هرچند اثبات صدور هريك از اين روايات از سوى پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه و آله لازم است ؛ زيرا انتساب برخى از اين روايات به ايشان محلّ ترديد است.