شورش سفيانى

اين عنوان، مربوط به مشهورترين نشانه هاى ظهور است كه به طور گسترده در منابع قديم و جديد، بيان شده است. اين احاديث در مصادر شيعه و اهل سنّت تقريباً يكسان آمده و اين گونه نيست كه به فرقه خاصّى اختصاص داشته باشد. از منابع شيعه، نعمانى يك باب از كتاب الغيبة را به احاديث سفيانى اختصاص داده و در آن، هجده حديث گزارش كرده است؛ امّا نعيم بن حمّاد در كتاب الفتن، بيش از ده باب را به سفيانى و جنگ هاى او اختصاص داده و در آن، حدود ۱۲۰ خبر نقل مى كند. در منابع متأخّر، از جمله بحار الأنوار، حجم احاديث مربوط به سفيانى، بسيار بيشتر از آن است كه گفته شد. كثرت اين احاديث و صحّت و اعتبار سند يا مضمون برخى از آنها علامت بودن سفيانى براى ظهور را اثبات مى كند .

توجّه بدين نكته، شايسته است كه احاديث مرتبط با سفيانى ، تنوّع دارند و متون مفصّل به بيان جزئياتى پرداخته اند كه گاه با هم معارض هستند؛ ولى مجموعه اين متون و قدر مشترك آنها ، اين اطمينان را پديد مى آورند كه اصل حركت سفيانى و مقابله او با سپاه امام مهدى(ع) پذيرفته و ثابت است .

دلايل اثبات كننده اين علامت، عبارت اند از :

يك . روايات صحيح و معتبر شيعه و سنّى .

دو . كثرت روايات موجود در منابع كهن شيعه و سنّى .

سه . اشتراك متون حديثى شيعه و سنّى در اين باره .

چهار . فرهنگ مردمىِ حاكم بر جامعه كه از حديث و تواريخ كهن برگرفته شده است.

پنج : سوء استفاده عناصر اموى از نام سفيانى براى به دست گرفتن قدرت.

۱ . سفيانى در احاديث فريقين

احاديث فراوانى در مصادر شيعى گزارش شده و بر حتمى بودن ظهور سفيانى و حركت او در ماه رجب، تأكيد شده است .[۱]

در احاديث شيعه ، سفيانى غالباً همراه با نداى آسمانى ، نفْس زكيه و فرو رفتن در سرزمين بيدا ياد مى شود . گاه در كنار سفيانى، از يمانى هم ياد شده است .

در منابع شيعى، افزون بر احاديث گزارش شده از معصومان عليهم السلام ، متونى نيز از غير معصومان گزارش شده است .

در منابع اهل سنّت ، سخنى از حتمى بودن سفيانى يا ظهور وى در ماه رجب نيست . اگر چه برخى از احاديث به نقل از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله است، ولى بيشتر متون، به صحابه و تابعيان منتهى مى شود .

بعضى از احاديث مرتبط با سفيانى كه در كتاب الفتن نعيم بن حمّاد آمده، به نقل از جابر جُعفى از امام باقر(ع) است . البته اين متون در مصادر اصلى اهل سنّت، كمتر گزارش شده است .

بيشتر گزارش هاى اهل سنّت در باره سفيانى ، ارزش لازم براى استناد و اطمينان را ندارد . بويژه گزارش هايى كه در كتاب الفتن ابن حمّاد به تفصيل مورد اشاره قرار گرفته است .

در اين گزارش ها بيشتر از دشمنى سفيانى با مردم كوفه و مدينه و يا عموم بنى هاشم ياد شده است . گاه دشمنىِ او با بنى عبّاس هم مورد اشاره قرار گرفته است .

متون اهل سنّت در باره سفيانى، معمولاً به صورت داستان پيوسته نقل شده و جنگ هاى او با مردم مناطق مختلف، مطرح شده است .

مكان هايى همچون : قرقيسياء، حرّان ، خراسان ، زوراء (بغداد) ، جابيه ، روم ، دمشق و ... نام برده شده اند و از بنى اميّه ، بنى عبّاس ، پرچم هاى سياه و ديگر رويدادهاى تاريخ اسلام، ياد شده است .

فرو رفتن لشكر اعزامى سفيانى به مدينه در منطقه بيدا نيز بيش از منابع شيعى، مورد توجّه اهل سنّت قرار گرفته است .

نكته مهم در مجموعه احاديث سفيانى، تبادل متون در مصادر حديثى شيعه و سنى است . اين مطلب، حتّى در كتاب الغيبة شيخ طوسى نيز به چشم مى آيد و ايشان برخى از متون اهل سنّت را گزارش كرده است. از زمان سيّد ابن طاووس و تأليف كتاب الملاحم و الفتن ، گزارش احاديث و متون اهل سنّت كه ناظر به موضوع علائم ظهور باشند در مصادر شيعى، بسيار گسترده تر شده است . نويسندگان متأخّر نيز گاه به نقل از اين كتاب و گاه مستقيماً از مصادر اهل سنّت همچون الفتن ابن حمّاد و عقد الدرر، اين متون را گزارش كرده اند .

۲ . ابهامات در احاديث سفيانى

گفتيم كه جزئيات گزارش هاى مرتبط با سفيانى، از اختلاف فراوانى برخوردار است كه اعتماد به اين جزئيات را كاهش مى دهد . در باره نام سفيانى، اسامى : عبد اللَّه ، عثمان ، عنبسه ، معاويه ، حرب ، عتبه و عروه[۲]ذكر شده است و براى پدرش از نام هاى : يزيد ، عنبسه ، هند و عتبه استفاده شده است .[۳]نسب او نيز گاه به عتبة بن ابى سفيان[۴]و گاه به خالد بن يزيد بن معاويه[۵]مى رسد .

محلّ خروج او را نيز حمص ، وادى يابس ، ايلياء (بيت المقدس) ، اندرا و روم نوشته اند .[۶]مدّت حكومت سفيانى نيز در بيشتر روايات ، نُه ماه دانسته شده است .[۷]گزارش هايى نيز زمان حكومت او را سه سال و نيم[۸]يا به اندازه دوره باردارى شتر[۹]برشمرده اند .

۳ . خروج سفيانى هاى گوناگون

باور عمومى كهن در باره خروج سفيانى سبب شد كه در طول تاريخ، افرادى از بنى اميّه كه خروج كرده و در صدد در دست گرفتن قدرت بوده اند، به عنوان سفيانى، شناخته شوند. زياد بن عبد اللَّه بن يزيد بن معاويه در سال هاى آغازين سده دوم هجرى ،[۱۰]على بن عبد اللَّه بن خالد بن يزيد بن معاويه در سال ۱۹۵ هجرى (در زمان امام رضا(ع)) ،[۱۱]و ابو حرب يمانى مبرقع[۱۲]در دوره معتصم عبّاسى، از جمله سفيانى هايى هستند كه با هدف به دست گرفتن قدرت، خروج كرده اند و عليه شاخه مروانى بنى اميّه و يا خلافت بنى عبّاس شوريده اند. اگرچه سفيانى، فردى خوش نام نيست، ولى قدرت يابى و تسلّط مقتدرانه او بر شام و حتّى مناطق حجاز، مورد توجّه مردم بوده است .

شهرت يافتن اين افراد به سفيانى ، نشان از عمق وجود جريان سفيانى در فرهنگ عمومى مسلمانان دارد .

برخى از مورّخان، احاديث مرتبط با سفيانى را ساخته و پرداخته اين گروه برشمرده اند . مصعب بن زبير، آغازگر اين سخن است[۱۳]و افراد ديگرى نيز در موافقت يا مخالفت آن سخن گفته اند .[۱۴]

ولى توجّه به فراوانى روايات شيعه و سنّى ، كهن بودن آن متون ، رواج اين فرهنگ در ميان مردمان و سوء استفاده حاكمان و قدرت طلبان از اين فرهنگ عمومى، اثبات مى كند كه اين فرهنگ، ريشه در متون كهن حديثى دارد .