اهداف سوگند در كلام الهى

خداوند، از همه راستگويان، راستگوتر است: (وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ حَدِيثًا ؛[۱]چه كسى صادق تر از خداوند در گفتار است؟) و براى اثبات درستى سخن خويش نيازمند سوگند نيست. سوگندهاى قرآنى ثمراتى مهم دارند كه برخى در پيوند با مُقْسمٌ به، و برخى مرتبط با مُقْسمٌ عليه اند؛ مانند:[۲]

۱. توجه انسان ها به ارزش و بزرگى مُقْسمٌ به[۳]وقتى آنها آن را بى مقدار مى دانند؛ چنان كه اعراب جاهلى قرآن را جادو مى پنداشتند و خداوند به آن سوگند ياد كرد تا ارزش و عظمت آن معلوم شود:[۴](وَ الْقُرْءَانِ الْحَكِيمِ .[۵]

سوگند به قرآن حكيم).

همچنين است توجه دادن به يقينى بودن مقسمٌ به در مواردى كه برخى آن را باور ندارند، چنان كه براى نشان دادن درستى رستاخيز به آن سوگند ياد شده است:[۶](لَآ أُقْسِمُ بِيَوْمِ الْقِيَمَةِ .[۷]

سوگند به روز قيامت).

۲. توجه دادن به مُقْسمٌ به براى پندآموزى؛ مانند سوگند به مخلوقاتى چون شب و روز :[۸](وَ الَّيْلِ إِذَا يَغْشَى  * وَ النَّهَارِ إِذَا تَجَلَّى  .[۹]

سوگند به شب آن هنگام كه پرده مى افكند . سوگند به روز آن هنگام كه روشن مى كند) .

۳. ردّ افكار خرافى و اعتقادهاى جاهلانه؛ مانند عقيده به خدايى ستارگان كه به آنها سوگند ياد شده است تا معلوم شود كه آنها معبودى پندارى اند و مردم در پرستش اين اجرام به خطا رفته اند :[۱۰](وَ النَّجْمِ إِذَا هَوَى  .[۱۱]

سوگند به ستاره آن هنگام كه فرو مى افتد).

۴. متوجه ساختن بشر به منافع فراوان چيزهايى كه به آنها سوگند ياد مى شود؛ مانند خورشيد، ماه، ستارگان، شب و روز.[۱۲]

۵. تعظيم مُقْسمٌ به تا مردم بر اثر بزرگداشت آن به عبادت، جهاد و ديگر فرايض و اعمال خير تشويق شوند؛ مانند سوگند به اسبان مجاهدان:

(وَ الْعَدِيَتِ ضَبْحًا .[۱۳]

سوگند به اسبان دونده كه با همهمه تازانند) .

و زمان فريضه حج:

(وَ الْفَجْرِ * وَ لَيَالٍ عَشْرٍ .[۱۴]

سوگند به طلوع فجر . و سوگند به شب هاى ده گانه).

۶. بيان عظمت مُقسَمٌ عليه: قرآن كريم براى اثبات اهميت و عظمت مُقسَمٌ عليه به آن سوگند ياد مى كند تا همگان به آن نيك بينديشند.

در آغاز سوره شمس - كه در حقيقت، سوره «تهذيب نفس» است و بر محور همين معنا دور مى زند - به يازده مُقسَمٌ به[۱۵]مهم، براى اثبات اهميت و عظمت مُقْسَمٌ عليه[۱۶](رستگار شدن رشد دهندگان جان و خسارت ديدنِ آلوده كنندگان جان به گناه) ، سوگندياد شده و اين سوره، بيشترين سوگندهاى قرآن را در خود جاى داده است:

(وَ الشَّمْسِ وَ ضُحَل-هَا ... قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّل-هَا * وَ قَدْ خَابَ مَن دَسَّل-هَا .[۱۷]

سوگند به خورشيد و تابانى آن ... قطعاً آن كه نفس خود را پاك كرد رستگار شد . و قطعاً آن كه آلوده اش ساخت خسارت ديد).

گفتنى است كه سوگندهاى قرآنى در مقايسه با قَسَم هاى رايج بشرى از اهميت، عظمت و امتياز ويژه اى برخوردارند. پروردگار حكيم، با سوگند خوردن به مخلوقات آسمانى و زمينى، همگان را به اهميت آنها و كثرت منافعشان توجه داده و چون آنها را مهم و شايسته توجه بر شمرده است، بستر مطالعات علمى و تجربى بشر را بر روى پديده هاى زمينى و آسمانى فراهم آورده است و بسا كه از رهگذر همين سوگندها، دانش هاى بشرى در شاخه هاى گوناگون آن، شكوفا شوند،[۱۸]چنان كه طنطاوى، مفسّر معاصر، مى نويسد: «سوگند قرآنى، كليد دانش هاست».[۱۹]