جنت در لغت، قرآن و حدیث
پرسش :
لغت، قرآن و حدیث، در باره جنت چه گفته اند؟
پاسخ :
واژه شناسى «جنّت»
واژه «جنّت» در لغت عرب ، از ريشه «جنن» ـ به معناى «ستر (پوشيدگى و حفاظ داشتن)» ـ ، همان باغ يا بستان است كه زمين آن ، به سبب تراكم بسيار درختان يا گل ها ، از ديده پوشيده مى ماند .
ابن فارس در اين باره مى گويد :
الجيم و النون أصل واحد وهو السترو التستر ... والجنة البستان وهو ذاك لأن الشجر بورقه يستر .[۱]
جيم و نون ، يك ريشه است و آن ، پوشش و پوشاندن است ... و جنّت ، بوستان است و چنين بودنش ، براى اين است كه درختان ، با برگ هايشان [زمينى را ]مى پوشانند .
همچنين ، بستان و يا نخلستانى كه پيرامون آن ، محصور شده و درون آن از نظر ، پنهان است ، «جنّت» ناميده مى شود .[۲]
برخى از لغت شناسان بر اين باورند كه واژه «جنّت» در كلام عرب ، جز به باغى كه در آن ، درخت هاى خرما و انگور باشند ، اطلاق نمى گردد و در غير اين صورت ، «حديقه» گفته مى شود .[۳]در مقابل ، خليل بن احمد فراهيدى ، «جنّت» را به «حديقه» تفسير كرده است :
الجنّة : الحديقة ، وهى بستان ذات شجر ونزهة .[۴]جنّت ، حديقه است ، و حديقه ، بوستان داراى درخت و تفرّجگاه است .
برخى از لغت شناسان ، وجه نام گذارى جايگاه نيكوكاران در سراى جاويد به «جنّت» را كثرت درختان و سايه هاى آن مى دانند[۵]و برخى ، مستور بودن نعمت هاى آن در اين جهان براى ما .[۶]
گفتنى است كه وجه دوم ، از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله نيز در پاسخ يزيد بن سلام ـ كه از علّت نام گذارى بهشت به «جنّت» از ايشان پرسيد ـ نقل شده است :
لأنَّها جَنينَةٌ خيَرَةٌ نَقيَّةٌ و عندَ اللّهِ تَعالى ذكرُهُ ، مَرضيَّةٌ .[۷]براى اين كه بهشت ، پوشيده ، اندوخته ، پاك و در نزد خداى بلندمرتبه ، مورد رضايت است .
علّامه مجلسى در تبيين جمله «لأنَّها جَنينَة» مى گويد :
أي مستورة عن الخلق ولا يستر إلا ما كان خيرة .[۸]يعنى از خلق ، پوشيده است و جز اندوخته هم چيزى پوشيده نمى شود .
راغب اصفهانى به هر دو وجه تسميه اشاره كرده ، مى گويد :
والجنة كل بستان ذى شجر يستر بأشجاره الأرض ، قال عزوجل : «لَقَد كَانَ لِسَبَإٍ فِي مَسْكَنِهِم آيَةٌ جَنَّتانِ عَن يَمينٍ وَشِمالٍ»[۹]«وَبَدَّلْناهُمْ بِجَنَّتَيْهِمْ جَنَّتَيْنِ»[۱۰]«وَلَولا إذْ دَخَلْتَ جَنَّتَكَ»[۱۱]قيل : وقد تسمى الاشجار الساترة جنة ، وعلى ذلك حمل قول الشاعر : * من النّواضح تَسقى جنّة سحقا * وسميت الجنة إما تشبيها بالجنة في الارض وإن كان بينهما بون ، وإما لستره نعمها عنّا المشار إليها بقوله تعالى : «فَلا تَعلَمُ نَفسٌ ما أخفِىَ لَهُم مِن قُرَّةٍ أعيُنٍ»[۱۲].[۱۳]
جنّت ، هر بوستان داراى درختانى است كه درختانش ، زمين آن را مى پوشانند . خداوند عز و جل فرموده است : «براى سبائيان در محلّ سكونتشان ، دو باغ در سمت چپ و راست بود» ، «و دو باغشان را به دو باغى ديگر ، تبديل كرديم» و «چرا وقتى تو به باغت وارد شدى» گفته شده كه به درختان پوشاننده[ى زمين ]«جنّت» گفته مى شود و بر همين نظر ، اين گفته شاعر حمل مى شود : «از شتران آبكشى كه باغ را به سختى ، آب مى دهند» . بهشت ، «جنّت» ناميده شده ، يا به جهت شباهتى كه ميان باغ هاى زمين و بهشت وجود دارد، هرچند فاصله زيادى ميان آنهاست ويا به خاطر پوشيده بودن نعمت هاى آن از ماست كه در اين گفته خداى بلندمرتبه ، به آن اشاره شده است : «و هيچ كس از آن مايه شادمانى كه براى ايشان اندوخته شده ، خبر ندارد» .
امّا به نظر «آرتورجِفْرى»، ريشه واژه «جنّت»، آرامى يا سُريانى است كه در اين زبان ها تخصيص معنايى يافته و به معناى «پاداش نيكوكاران» به كار رفته است . هورو ويتس ، ريشه اين واژه را از فرهنگ و دين يهود مى داند و آن را با تركيب «gan eden (بهشت آسمانى)» كه در تورات (سِفْر پيدايش : ۲ / ۱۰۹) به كار رفته ، هم معنا مى شمرد .[۱۴]
واژه «جنّت» در قرآن و حديث
واژه «جنّت» و مشتقّات آن در قرآن ، ۱۴۷ بار در چهار معنا به كار رفته است :
۱ . بهشت آدم ابو البشر ، يعنى جايگاهى كه وى و همسرش حوّا ، قبل از منتقل شدن به دنيا در آن جا زندگى مى كردند و از آسايش كامل ، برخوردار بودند .[۱۵]
۲ . بهشت دنيا ، يعنى باغ و بستان هايى كه در جهانِ پيش از مرگ وجود دارد .
۳ . بهشت برزخ ، يعنى جايگاه ارواح نيكوكاران در جهان پس از مرگ .
۴ . بهشت موعود در عالم آخرت .[۱۶]
گفتنى است كه در قرآن كريم ، واژه «جنّت» در معناى نخست ، شش بار ،[۱۷]در معناى دوم ، ۲۵ بار ،[۱۸]در معناى سوم ، يك بار[۱۹]و در معناى چهارم ، ۱۱۷ بار[۲۰]به كار رفته است .
البتّه در قرآن ، از بهشت موعود در عالم آخرت ، با نام هاى ديگرى نيز ياد شده است ، مانند : «فردوس» ، «دار السلام» و «دار المُقامه» .[۲۱]در مجموع ، در ۳۳۷ آيه قرآن ،[۲۲]با الفاظ گوناگون ، به جايگاه نيكوكاران در آخرت ، اشاره شده است .
در احاديث اسلامى ، مفاهيم چهارگانه قرآنى «جنّت» ، تفسير و تبيين گرديده است .
[۱]معجم مقاييس اللغة : ج ۱ ص ۴۲۱ ، ذيل «جَنّ» .
[۲]الزينة ، ابو حاتم رازى : ج ۲ ص ۱۹۶ ـ ۱۹۷ (به نقل از : دانش نامه جهان اسلام : ج ۱۱ ص ۱ «مَدخل جنت») .
[۳]ر . ك : لسان العرب : ج ۱۳ ص ۱۰۰ .
[۴]كتاب العين : ج ۶ ص ۲۲ .
[۵]ر . ك : لسان العرب : ج ۱۳ ص ۱۰۰ ، النهاية : ج ۱ ص ۳۰۷ ، مجمع البحرين : ج ۱ ص ۳۲۶ .
[۶]ر . ك : معجم مقاييس اللغة : ج ۱ ص ۴۲۶ .
[۷]علل الشرائع : ص ۴۷۲ ح ۳۳ ، بحار الأنوار : ج ۸ ص ۱۸۸ ح ۱۵۷ .
[۸]بحار الأنوار : ج ۹ ص ۳۰۷ .
[۱۳]مفردات الفاظ القرآن : ص ۱۱۸ .
[۱۴]دانش نامه جهان اسلام : ج ۱۱ ص ۱ .
[۱۵]ر . ك : طه : ۱۱۷ ـ ۱۱۹ . گفتنى است كه در باره «بهشتِ آدم ابو البشر» ، سه قول وجود دارد : يك . همان بهشت دنياست ، دو . همان بهشت موعود در آخرت است ، سه . همان بهشت در آسمان و جدا از بهشت موعود در آخرت است . به نظر مى رسد كه قول سوم ، به صواب ، نزديك تر است و تقسيم بندى موجود در متن ، بر همين قول ، استوار است .
[۱۶]در غالب ترجمه هاى فارسى قرآن از قرن چهارم تاكنون ، براى اين معناى «جنّت» ، واژه «بهشت» را برابر نهاده اند ، كه واژه اى است دينى و در متون بازمانده از فارسى ميانه و اوستايى ، به معناى «بهترين زندگى» براى توصيف جهانى روحانى به كار رفته است . واژه «مينو» نيز اوستايى و هم معنا با جنّت و بهشت است . براى توضيح بيشتر ، ر . ك : دانش نامه جهان اسلام : ج ۱۱ ص ۱ و دائرة المعارف بزرگ اسلامى : ج ۱۳ ص ۱۷۰ ـ ۱۷۲ .
[۱۷]ر . ك : بقره : آيه ۳۵ ، اعراف : آيه ۱۹ و ۱۵۲ ـ ۱۵۳ ، طه : آيه ۱۱۷ و ۱۲۱ .
[۱۸]ر . ك : بقره : آيه ۴۵ ، انعام : آيه ۹۹ و ۱۴۱ ، فرقان : آيه ۸ ، كهف : آيه ۳۲ ، ۳۳ ـ ۳۵ ، ۳۹ و ۴۰ ، سبأ : آيه ۱۵ ـ ۱۶ (دو بار)، رعد: آيه ۴، مؤمنون: آيه ۱۹، شعرا: آيه ۵۴ ، ۱۳۴ و ۱۴۷ ، دخان : آيه ۲۵ ، ق : آيه ۹ ، نبأ : آيه ۱۶.
[۲۰]بقره : آيه ۲۵ ، ۸۲ ، ۱۱۱ ، ۲۱۴ و ۲۲۱ ، آل عمران : آيه ۱۵ ، ۱۳۳ ، ۱۳۶ ، ۱۴۲ ، ۱۸۵ ، ۱۹۵ و ۱۹۸ ، نساء : آيه ۱۳ ، مائده : آيه ۱۲ ، ۶۵ ، ۷۲ ، ۸۵ و ۱۱۹ ، اعراف : آيه ۴۰ ، ۴۲ ـ ۴۶ و ۴۹ ـ ۵۰ ، توبه : آيه ۲۱ ، ۷۲ ، ۸۲ ، ۸۹ ، ۱۰۰ و ۱۱۱ ، يونس : آيه ۹ و ۲۶ ، هود : آيه ۲۳ ، ۱۰۸ ، رعد : آيه ۲۳ ، ۳۵ ، ابراهيم : آيه ۲۳ ، حجر : آيه ۴۵ ، نحل : ۳۱ ـ ۳۲ ، كهف : آيه ۳۱ و ۱۰۷ ، مريم : آيه ۶۰ ـ ۶۱ و ۶۳ ، طه : آيه ۷۶ ، حج : آيه ۱۴ ، ۲۳ و ۵۶ ، فرقان : آيه ۱۵ و ۲۴ ، شعرا : آيه ۸۵ و ۹۰ ، لقمان : آيه ۸ ، سجده : آيه ۱۹ ، فاطر : آيه ۳۳ ، يس : آيه ۵۵ ، صافّات : آيه ۴۳ ، ص : آيه ۵۰ ، زمر : آيه ۷۳ ـ ۷۴ ، غافر : آيه ۸ و ۴۰ ، فصّلت : آيه ۳۰ ، شورا : آيه ۷ و ۲۲ ، زخرف : آيه ۷۰ و ۷۲ ، دخان : آيه ۵۲ ، احقاف : آيه ۱۴ و ۱۶ ، محمّد : آيه ۶ ، ۱۲ و ۱۵ ، فتح : آيه ۵ و ۱۷ ، ق : آيه ۳۱ ، طور : آيه ۱۷ ، نجم : آيه ۱۵ ، قمر : آيه ۵۴ ، الرحمن : آيه ۴۶ و ۶۲ ، واقعه : آيه ۱۲ و ۸۹ ، حديد : آيه ۱۲ و ۲۱ ، مجادله : آيه ۲۲ ، حشر : آيه ۲۰ (دو بار) ، صف : آيه ۱۲ ، تغابن : آيه ۹ ، طلاق : آيه ۱۱ ، تحريم : آيه ۸ و ۱۱ ، قلم : آيه ۳۴ ، حاقّه : آيه ۲۲ ، معارج : آيه ۳۵ و ۳۸ ، مدّثّر : آيه ۴۰ ، انسان : آيه ۱۲ ، نازعات : آيه ۴۱ ، تكوير : آيه ۱۳ ، بروج : آيه ۱۱ ، غاشيه : آيه ۱۰ ، فجر : آيه ۳۰ ، بيّنه : آيه ۸ .
[۲۱]ر. ك : فصل سوم : نام هاى بهشت .
[۲۲]بقره : آيه ۲۵ ، ۸۲ ، ۱۱۱ ، ۲۱۴ و ۲۲۱ ، آل عمران : آيه ۱۵ ، ۱۳۳ ، ۱۳۶ ، ۱۴۲ ، ۱۸۵ ، ۱۹۵ و ۱۹۸ ، نساء : آيه ۱۳ ، ۳۱ ، ۵۷ ، ۱۲۲ و ۱۲۴ ، مائده : آيه ۱۲ ، ۶۵ ، ۷۲ ، ۸۵ و ۱۱۹ ، انعام : آيه ۱۲۷ ، اعراف : آيه ۴۰ ، ۴۲ ـ ۴۴ ، ۴۶ ، ۴۹ و ۵۰ ، توبه : آيه ۲۱ ـ ۲۲ ، ۷۲ ، ۸۹ ، ۱۰۰ و ۱۱۱ ، يونس : آيه ۹ ـ ۱۰ و ۲۵ ـ ۲۶ ، هود : آيه ۲۳ و ۱۰۸ ، رعد : آيه ۱۸ ، ۲۲ ـ ۲۴ ، ۳۵ و ۴۲ ، ابراهيم : آيه ۲۳ ، حجر : آيه ۴۵ ـ ۴۸ ، نحل : آيه ۳۰ ـ ۳۲ و ۶۲ ، كهف : آيه ۲ ـ ۳ ، ۳۱ ، ۸۸ و ۱۰۷ ـ ۱۰۸ ، مريم : آيه ۶۰ ـ ۶۳ ، طه : آيه ۷۵ ـ ۷۶ ، انبيا : آيه ۱۰۲ ، حج : آيه ۱۴ ، ۲۳ ، ۵۶ و ۵۹ ، مؤمنون : آيه ۱۱ ، فرقان : آيه ۱۵ ـ ۱۶ ، ۲۴ و ۷۵ ـ ۷۶ ، شعرا : آيه ۸۵ و ۹۰ ، عنكبوت : آيه ۵۸ ، روم : آيه ۱۵ ، لقمان : آيه ۸ ـ ۹ ، سجده : آيه ۱۹ ، سبأ : آيه ۳۷ ، فاطر : آيه ۳۲ ـ ۳۵ ، يس : آيه ۲۶ ـ ۲۷ و ۵۵ ـ ۵۸ ، صافّات : آيه ۴۱ ـ ۵۴ و ۵۶ ـ ۶۲ ، ص : آيه ۴۹ ـ ۵۵ ، زمر : آيه ۲۰ و ۷۳ ـ ۷۴ ، غافر : آيه ۸ و ۴۰ ، فصّلت : آيه ۳۰ ـ ۳۲ و ۵۰ ، شورا : آيه ۷ و ۲۲ ، زخرف : آيه ۷۰ ـ ۷۳ ، دخان : آيه ۵۱ ـ ۵۷ ، احقاف : آيه ۱۴ و ۱۶ ، محمّد : آيه ۶ ، ۱۲ و ۱۵ ، فتح : آيه ۵ و ۱۷ ، ق : آيه ۳۱ ـ ۳۲ و ۳۴ ـ ۳۵ ، ذاريات : آيه ۱۵ ـ ۱۶ ، طور : آيه ۱۷ ـ ۲۸ ، نجم : آيه ۱۵ و ۳۱ ، قمر : آيه ۵۴ ـ ۵۵ ، الرحمن : آيه ۴۶ ، ۴۸ ، ۵۰ ، ۵۲ ، ۵۴ ، ۵۶ ، ۵۸ ، ۶۲ ، ۶۴ ، ۶۶ ، ۶۸ ، ۷۰ ، ۷۲ ، ۷۴ و ۷۶ ، واقعه : آيه ۱۲ ـ ۲۶ ، ۲۸ ـ ۴۰ و ۸۹ ، حديد : آيه ۱۰ ، ۱۲ و ۲۱ ، مجادله : آيه ۲۲ ، حشر : آيه ۲۰ ، صف : آيه ۱۲ ، تغابن : آيه ۹ ، طلاق : آيه ۱۱ ، تحريم : آيه ۸ ، ۱۱ و ۳۸ ، مدّثّر : آيه ۴۰ ، انسان : آيه ۵ ـ ۶ و ۱۱ ـ ۲۲ ، مرسلات : آيه ۴۱ ـ ۴۴ ، نبأ : آيه ۳۱ ـ ۳۶ ، نازعات : آيه ۴۱ ، تكوير : آيه ۱۳ ، انفطار : آيه ۱۳ ، مطفّفين : آيه ۲۲ ـ ۲۸ و ۳۵ ، بروج : آيه ۱۱ ، غاشيه : آيه ۸ ـ ۱۶ ، فجر : آيه ۳۰ ، بيّنه : آيه ۸ ، ليل : آيه ۶ و ۹ ، قارعه : آيه ۷
بخش پاسخ گویی پایگاه حدیث نت
