بدا در لغت و قرآن و حدیث

بَدا ، در لغت

واژه «بَداء» از ريشه «بدو» ، به معناى «ظهور» است . ظهور ، خود در دو معناى : «ظهور پس از خفا» و «پيدايش رأى جديد» ، به كار مى رود . فيروزآبادى ، جوهرى و ابن فارِس ، به ترتيب مى نويسند :

بَدا بَدْوا وَ بُدُوّا وَ بَداءً وَ بَداءَةً : ظَهَرَ ... وَ بَدا لَهُ فى الأمرِ بَدوا وَ بَداءً وَ بَدأَةً : نَشَأَ لَهُ فيهِ رَأىٌ .[۱]بَدا بَدْوا و بُدُوّا و بَداءً و بَداءَةً ، يعنى: هويدا شد ... و در كار ، براى او ، بدا حاصل شد ؛ يعنى: در آن ، برايش نظرى تازه ، پيدا شد .  بَدا لَهُ فى هذَا الأَمرِ بَداءٌ ـ مَمدودٌ ـ : أى نَشَأَ لَهُ فيهِ رَأىٌ .[۲]براى او در اين كار ، بدا حاصل شد ؛ يعنى: برايش نظرى تازه پيدا شد .  تَقولُ : بَدا لى فى هذَ الأَمرِ بَداءٌ : أى تَغَيَّرَ رَأيى عَمّا كانَ عَلَيه .[۳]مى گويى: برايم در اين كار ، بدا حاصل شد ؛ يعنى: نظرم در باره آن ، عوض شد .

معناى دوم بَدا (پيدايش رأى جديد) ، خود ، دو صورت دارد : پيدايش رأيى بر خلاف رأى قبلى (تغيير در رأى) ، و پيدايش رأيى بدون سابقه قبلى.[۴]

بدين سان ، «بداء» در لغت عرب ، در سه مورد به كار مى رود :

۱ . آشكار شدن چيزى پس از مخفى بودنش ؛

۲ . پيدايش رأيى بر خلاف رأى قبلى (تغيير رأى) ؛

۳ . پيدايش رأيى بدون سابقه قبلى .

حال بايد ديد كه بَدا در قرآن و احاديث ، به كدام معنا در مورد خداى متعال به كار رفته است .

بَدا ، در قرآن و حديث

بسيارى از كسانى كه در مورد بَدا نظر داده اند و يا آن را انكار كرده اند ، بر اين گمان بوده اند كه بَدا با معناى نخست آن ، در مورد خدا به كار رفته است . در نتيجه ، به توجيه يا ردّ آن در مورد خداوند پرداخته اند ؛ امّا بايد توجّه داشت كه در قرآن و احاديث ، «بَداء» در مورد خداوند متعال ، به دو معناى اخير به كار رفته است . معناى سوم ، مورد نزاع نيست و تنها معناى دوم ، مورد بحث و اختلافِ نظر است .

در بحث قضا و قدر ، آمده است كه خداوند ، امكانات و دارايى هايى همچون : توان ، روزى و بقا را به طور محدود ، در اختيار انسان ها قرار داده است . اين محدوديت ، تقدير الهى است . از سوى ديگر ، تقدير الهى ، به دو گونه محتوم (تغييرناپذير) و غير محتوم (تغييرپذير) ، تقسيم مى شود . امام باقر عليه السلام مى فرمايد :

مِنَ الاُمورِ اُمورٌ مَحتومَةٌ كائِنَةٌ لا مَحالَةَ ، وَ مِنَ الاُمورِ اُمورٌ مُوقوفَةٌ عِندَ اللّهِ ، يُقَدِّمُ فِيها ما يَشاءُ وَ يَمحُو ما يَشاءُ وَ يُثبِتَ مِنها ما يَشاءُ .[۵]

برخى كارها ، كارهاى حتمىِ گريزناپذيرند و برخى كارها ، موقوف در پيشگاه خداوندند كه در آنها ، هر چه را بخواهد ، پيش مى اندازد و هر چه را بخواهد ، محو مى كند و هر چه را بخواهد ، اثبات مى نمايد .

بَدا ، عبارت است از : تغيير در تقديرِ غير حتمى از طريق تقديم و تأخير تقديرات و يا محو يك تقدير و اثبات تقديرى ديگر ، چنان كه قرآن كريم مى فرمايد :

«يَمْحُواْ اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ .[۶]

خدا ، آنچه را بخواهد ، محو يا اثبات مى كند ، و اصل كتاب ، نزد اوست»  .

امام صادق عليه السلام ، در تفسير اين آيه شريف مى فرمايد :

هَل يُمحى إلّا ما كانَ ثابِتا؟ وَ هَل يُثبَتُ إلّا ما لَم يَكُن؟[۷]

آيا جز آنچه ثابت است ، محو مى شود؟ و آيا جز آنچه نبوده است، اثبات مى شود؟