تعداد آیات منسوخ

دانشمندان علوم قرآنى در باره تعداد آيات منسوخ ، اختلاف نظر دارند . برخى معتقدند تعداد آياتى كه نسخ شده فراوان است ، برخى بر اين باورند كه تعداد آنها فراوان نيست ، و برخى مى گويند اصولاً نسخ به مفهومى كه در اصطلاح متأخران مطرح است در قرآن وجود ندارد .

بررسى آنچه در اين باره گفته شده نشان مى دهد كه اختلاف نظر در باره تعداد آيات منسوخ يا وجود و عدم آن ، ناشى از اختلاف نظر در تعريف نسخ است ؛ بدين سان كه اگر نسخ را به معناى تنافى و تنافر دو آيه تعريف كنيم - چنان كه در اصطلاح متأخران تعريف شده - بايد گفت اصولاً نسخ در قرآن وجود ندارد.

اما اگر نسخ را تنافى ظاهرى و بدوى دو آيه بدانيم به گونه اى كه شامل تخصيص عام و تقييد مطلق ، و بيان مجمل هم باشد - يعنى همان معناى لغوى نسخ كه در قرآن و حديث هم به همان معنا به كار رفته و در اصطلاح قدما مقصود از نسخ آن بوده است - نسخ در قرآن فراوان است .

بنا بر اين ، هر چه تعريف نسخ محدودتر شود ، تعداد آيات منسوخ ، كاهش مى يابد تا آن جا كه برخى گفته اند نسخى در قرآن وجود ندارد .

بر اين اساس ، آيات منسوخ در آثار قدما مانند قتادة بن دعامة السدوسى (م ۱۱۷ ق) ، زهرى (م ۱۲۴ ق) و ابن جوزى (م ۵۹۷ ق) پر شمار است .[۱]

شمار آيات منسوخ به عقيده ابن جوزى ۲۴۷ ، از منظر ابن حزم ۲۱۴ ، به باور ابن سلامه ۲۱۴ ، از نگاه نحاس ۱۳۴ و به گفته سيوطى ۲۰ آيه است .[۲]آية اللَّه خويى رحمه اللَّه عليه ضمن ردّ سخن كسانى كه نسخ را در قرآن پر شمار دانسته اند، تنها يك آيه را منسوخ دانسته است .[۳]

آية اللَّه معرفت رحمه اللَّه عليه نيز فراوانى نسخ را باور نداشت و در طول عمر خويش ، دو نظر را در اين باره ابراز داشته است . در آغاز و براى مدتى طولانى ، تنها چند آيه معدود ، مانند آيه امتاع (بقره : آيه ۲۴۰) ، آيه نجوا (مجادله : آيه ۱۲) و آيه عدد مقاتلين (انفال : ۶۵) را از موارد نسخ مى شمرد ،[۴]اما در پايان عمر ، با عبور از نظر استاد خويش ، آية اللَّه خويى رحمه اللَّه عليه ، نسخ همين آيات را نيز مقبول ندانسته و براى هر يك از آنها ، تفسير و برداشت هاى نوينى ارائه داد .[۵]