بر پایه گزارش های قطعی منابع تاریخی و حدیثی وتقویم های تطبیقی ، حادثه عاشورا، در دهم محرّم سال ۶۱ هجری قمری واقع شده است ، و بر اساس بیشتر تقویم های تطبیقی ،این حادثه، در بیستم مهرماه سال ۵۹ شمسی[۱]و دوازدهم اکتبر سال ۶۸۰ میلادی،[۲]روی داده است . اندک اختلافِ موجود در میان تقویم های تطبیقی، بر سرِ روز وقوع حادثه (بیستم و دوازدهم) است و نه ماه و سال وقوع آن (مهرماه ۵۹ و اکتبر ۶۸۰).
در این که روز ورود امام حسین علیه السلام به کربلا و همچنین روز عاشورا ، مصادف با کدام یک از روزهای هفته بوده ، گزارش ها مختلف است . بیشتر منابع ، ورود امام حسین علیه السلام و یارانش به کربلا را روز پنج شنبه دوم محرّم سال ۶۱ هجری گزارش کرده اند ،[۳]بر اساس این گزارش ها و نیز گزارش هایی که روز ورود امام علیه السلام به کربلا را چهارشنبه اوّل محرّم گزارش کرده اند[۴]و همچنین گزارش هایی که تصریح کرده اند روز عاشورا ، جمعه بوده ،[۵]باید گفت که حادثه عاشورا در روز جمعه دهم محرّم سال ۶۱ هجری اتفاق افتاده است .
گزارش شماری دیگر از منابع ، حاکی از آن است که حادثه عاشورا ، در روز دوشنبه اتّفاق افتاده است .[۶]همچنین در برخی از منابع ، روز شنبه[۷]یا چهارشنبه[۸]گزارش شده است .
بنا بر این ، بر اساس یافته های تاریخی ، قوی ترین گزارش، حاکی از آن است که روز عاشورا ، روز جمعه بوده و پس از آن ، روز دوشنبه از شهرت بیشتری برخوردار است ؛ امّا نکته قابل توجّه ، این است که محاسبات مبتنی بر تقویم های تطبیقی ، وقوع حادثه عاشورا را در هیچ یک از این دو روز، تأیید نمی کنند ؛ بلکه بر اساس این محاسبات ، روز عاشورا ، چهارشنبه[۹]یا سه شنبه[۱۰]روی داده است . گفتنی است که برخی از پژوهشگران ، در جمع بندی میان گزارش های تاریخی و محاسبات نجومی ، با عنایت به این که گاه محاسبات نجومی ، با تقویم هِلالی محلّی (که تابع رؤیت است) یک روز اختلاف دارند ، گزارش هایی را که روز عاشورا را دوشنبه ذکر کرده اند ، ترجیح داده اند .[۱۱]
[۱]
هيئت و نجوم اسلامى: ج ۲ ص ۲۲۶، نرم افزار نجوم اسلامى . در گاه نامه تطبيقى سه هزار ساله (ص ۸۵) ، روز عاشورا ، برابر با ۲۱ مهر دانسته شده است .
[۲]
هيئت و نجوم اسلامى: ج ۲ ص ۲۲۶ . برخى نيز نهم و دهم اكتبر گفته اند (ر.ك: التواريخ الهجرية : ص ۹۳؛ تقويم تطبيقى هزار و پانصد ساله هجرى قمرى و ميلادى: ص ۱۳، گاه نامه تطبيقى سه هزار ساله: ص ۸۵ ، نرم افزار نجوم اسلامى) .
[۳]
ر . ك : ص ۲۹۱ ح ۱۵۰۵ و ص ۳۵۱ ح ۱۵۰۹ و ۱۵۱۰ و ص ۳۹۹ ح ۱۵۳۸ . نيز ، ر . ك : تجارب الأمم : ج ۲ ص ۶۸ ، مقاتل الطالبيّين : ص ۸۵ ؛ روضة الواعظين : ص ۹۹ ، بحار الأنوار : ج ۴۴ ص ۳۸۱ .
[۴]
ر . ك : ص ۳۶۸ ح ۱۵۲۰.
[۵]
الإرشاد: ج ۲ ص ۹۵، مجموعة نفيسة: ص ۱۷۶ (تاريخ مواليد الأئمة ووفياتهم) ، تهذيب الأحكام: ج ۶ ص ۴۲، المناقب ، ابن شهرآشوب: ج ۴ ص ۷۷ ، إعلام الورى: ج ۱ ص ۴۲۰ و ص ۴۵۸ ، كشف الغمّة : ج ۲ ص ۲۵۲ ؛ المستدرك على الصحيحين: ج ۳ ص ۱۹۴ ش ۴۸۱۹ ،المعجم الكبير: ج ۳ ص ۱۱۷ ش ۲۸۵۲، تهذيب الكمال : ج ۶ ص ۴۴۵ ، تاريخ الطبرى : ج ۵ ص ۴۲۲، الطبقات الكبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة): ج ۱ ص ۴۷۴، اُسد الغابة: ج ۲ ص ۲۷، مقاتل الطالبيّين: ص ۸۴ ، تاريخ دمشق: ج ۱۴ ص ۱۱۶ ، العقد الفريد: ج ۳ ص ۳۶۶، التنبيه و الإشراف: ص ۲۶۲ ، تذكرة الخواص : ص ۲۵۱، مقتل الحسين عليه السلام ، خوارزمى : ج ۲ ص ۴ و ۴۷، مطالب السؤول : ص ۷۶، البداية والنهاية: ج ۸ ص ۱۹۸ .
[۶]
الكافى : ج ۱ ص ۴۶۳ ، تهذيب الأحكام: ج ۶ ص ۴۲، دلائل الإمامة : ص ۱۷۷ ، مجموعة نفيسة : ص ۱۰۶ (تاج المواليد) ، مجموعة نفيسة : ص ۱۷۶ (تاريخ مواليد الأئمة ووفياتهم) ، المناقب ، ابن شهرآشوب : ج ۴ ص ۷۷ ، إعلام الورى : ج ۱ ص ۴۲۰ ، كشف الغمّة : ج ۲ ص ۲۵۲ ؛ تهذيب الكمال : ج ۶ ص ۴۴۶ ، التنبيه و الإشراف: ص ۲۶۲ .
[۷]
الإرشاد : ج ۲ ص ۱۳۳ و ۹۵، تهذيب الأحكام: ج ۶ ص ۴۲ ، مجموعة نفيسة : ص ۱۰۶ (تاج المواليد)، المناقب ، ابن شهرآشوب : ج ۴ ص ۷۷. إعلام الورى: ج ۱ ص ۴۲۰؛ تاريخ الطبرى : ج ۵ ص ۴۲۲، تهذيب الكمال: ج ۶ ص ۴۴۶ ، الثقات، ابن حبّان: ج ۲ ص ۳۰۹ ،مقاتل الطالبيّين : ص ۸۴ ، اُسد الغابة: ج ۲ ص ۲۷ ، تذكرة الخواص: ص ۲۵۱ ، مقتل الحسين عليه السلام ، خوارزمى : ج ۲ ص ۴۷ و ۴ .
[۸]
تاريخ خليفة بن خيّاط: ص ۱۷۸، الثقات ، ابن حبّان : ج ۲ ص ۳۰۹.
[۹]
ر.ك: التواريخ الهجرية : ص ۹۳؛ تقويم تطبيقى هزار و پانصد ساله هجرى قمرى و ميلادى: ص ۱۳؛ گاه نامه تطبيقى سه هزار ساله: ص ۸۵.
[۱۰]
در نرم افزار نجوم اسلامى ، روز عاشورا ، سه شنبه نهم اكتبر ، ضبط شده است.
[۱۱]
دمع السجوم : ص ۲۰۲ ، هيئت و نجوم اسلامى : ج ۲ ص ۲۲۵ ـ ۲۲۶ .
