توضيحى در باره نخستين پرسش پس از مرگ

توضيحى در باره نخستين پرسش پس از مرگ

چند حديث، نماز را نخستين سؤال از انسان پس از مرگش دانسته اند. اما عبادات در رتبه اى متأخّر از عقايد بنيادين دين (مانند توحيد و نبوّت) قرار دارند. آنچه پرسش را پيچيده مى كند، رواياتى است كه افزون بر باورهاى بنيادى، مواردى ديگر غير از نماز را نيز از نخستين پرسش ها دانسته اند.

چند حديث، نماز را نخستين سؤال از انسان پس از مرگش دانسته اند. اين نكته با توجّه به اهمّيت نماز و تأكيدات قرآن ، پيامبر صلى اللَّه عليه وآله و اهل بيت عليهم السلام بر آن، به خودى خود، پذيرفتنى است؛ زيرا اگر چيزى «سيماى دين»[۱]شد و ترك كننده آن جزو كافران به شمار آمد،[۲]انتظار مى رود كه نخستين مورد از موارد سؤال و مؤاخذه باشد؛ اما پرسش، اين است كه نماز از اعمال و عبادات است و بالطبع در رتبه اى متأخّر از عقايد بنيادين دين (مانند توحيد و نبوّت) قرار دارد . بايد ابتدا از آنها سؤال شود و نه از نماز. آنچه پرسش را پيچيده مى كند، رواياتى است كه افزون بر باورهاى بنيادى، مواردى ديگر غير از نماز را نيز از نخستين پرسش ها دانسته اند.

به نظر مى رسد كه بتوان با گردآورى و دسته بندى احاديث ناظر به موضوع، به پاسخ مسئله دست يافت.

۱ . دسته نخست، توحيد، نبوّت و ولايت اهل بيت عليهم السلام را نخستين سؤال از انسان پس از مرگش مى دانند. در حديثى، پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله به امام على عليه السلام مى فرمايد:

يا عَلِيُّ! إنَّ أوَّلَ ما يُسأَلُ عَنهُ العَبدُ بَعدَ مَوتِهِ شَهادَةُ أن لا إلهَ إلَّا اللّهُ، وَ أنَّ مُحَمَّداً رَسولُ اللَّهِ، وَ أنَّكَ وَلِىُّ المُؤمِنينَ بِما جَعَلَهُ اللَّهُ وَ جَعَلتُهُ لَكَ، فَمَن أقَرَّ بِذلِكَ وَ كانَ يَعتَقِدُهُ صارَ إلَى النَّعيمِ الَّذى لا زَوالَ لَهُ.[۳]اى على! نخستين چيزى كه پس از مرگ بنده از او پرسيده مى شود، گواهى به يگانگى خداوند يكتاست و رسالت محمّد، و اين كه تو ولىّ مؤمنانى، به دليل آنچه خدا و من، برايت قرار داده ايم. پس هر كس به اينها اقرار كند و معتقد باشد، به سوى نعمتى كه زوال ندارد، ره سپار مى شود.

۲ . دسته دوم ، تنها به محبّت اهل بيت عليهم السلام اشاره كرده اند . پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله مى فرمايد:

أوّلُ ما يُسأَلُ عَنهُ العَبدُ حُبُّنا أهلَ البَيتِ.[۴]نخستين چيزى كه از آن سؤال مى شود، محبّت ما اهل بيت است.

۳ . دسته سوم، نماز و زكات و روزه را با هم، جزو نخستين سؤال ها دانسته است. امام صادق عليه السلام در اين باره فرموده است:

أوَّلُ ما يُسأَلُ عَنهُ العَبدُ إذا وَقَفَ بَينَ يَدَىِ اللَّهِ عزّ وجلّ : الصَّلَواتُ المَفروضاتُ، وَ عَنِ الزَّكاةِ، وَ عَنِ الصِّيامِ المَفروضِ.[۵][در قيامت،] آن گاه كه بنده در پيشگاه خداوند مى ايستد، نخستين چيزى كه از او مى پرسند، نمازهاى واجب، زكات و روزه واجب است.

۴ . دسته چهارم، افزون بر نماز و زكات و روزه و حج، ولايت اهل بيت عليهم السلام را نيز در كنار آنها آورده است. در حديثى امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

إنَّ أوَّلَ ما يُسأَلُ عنهُ العَبدُ إذا وَقَفَ بينَ يَدىِ اللَّهِ - جَلَّ جَلالُهُ - الصَّلَواتُ المَفروضاتُ، وَ عَنِ الزَّكاةِ المَفروضَةِ، وَ عنِ الصِّيامِ المَفروضِ، وَ عَنِ الحَجِّ المَفروضِ، وَ عَن وَلايَتِنا أهلَ البيتِ، فإِن أقَرَّ بِوَلايَتِنا ثُمَّ ماتَ علَيها قُبِلَت مِنهُ صَلاتُهُ وَ صَومُهُ وَ زَكاتُهُ وَ حَجُّهُ.[۶]هنگامى كه بنده در برابر خداوند عزّ وجلّ، مى ايستد، نخستين پرسشى كه از او مى شود، در باره نمازهاى واجب، زكات واجب، روزه واجب، حجّ واجب و ولايت ما اهل بيت است. اگر با اعتراف به ولايت و دوستى ما از اين دنيا برود، نماز و روزه و زكات و حجّش پذيرفته مى شود.

۵ . دسته پنجم، تنها به نماز اشاره كرده كه برخى روايات آن در همين باب آمده است و از تكرارشان خوددارى مى كنيم.[۷]

چينش بالا، به روشنى نشان مى دهد كه نخستين سؤال در هر مجموعه، به تناسب همان مجموعه صورت مى گيرد. در دايره عقايد و باورها، سه اصل بنيادينِ توحيد، نبوّت و ولايت، نخستين مورد بازخواست و پرسش هستند و اگر عقايد كسى در توحيد و نبوّت درست باشد، عدل و معاد را نيز باور دارد و تصديق نبوّت پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه وآله و معجزه اش قرآن، به معناى تصديق آيات دلالت كننده بر عدالت خدا و وجود انكارناپذير معاد است.

محبّت اهل بيت نيز كه افزون بر اين حديث، در دسته دوم و چهارم نيز گوشزد شده است، در اين دسته يعنى باورها و گرايش هاى بنيادين جاى مى گيرد، هر چند ولايت، رابط ميان باورها و اعمال نيز هست و بدون راه نمايى اهل بيت و بهره گيرى از پرتو هدايت آنها نه مى توان به مفهوم حقيقى توحيد و نبوّت دست يافت و نه اعمال و عبادات و از جمله نماز را به صورت صحيح و مطلوب به جاى آورد. بدين سان ، روايات دسته دوم و چهارم، مؤيّد و همسو با روايات دسته اوّل مى شوند.

دسته سوم و بخشى از روايات دسته چهارم، نخستين مورد سؤال را تنها در حوزه اعمال و كردار، معيّن نموده اند و به اصطلاح، قصر اضافى و حصر نسبى هستند. اين نظر به وسيله روايات دسته پنجم و نيز رواياتى كه در پى مى آيند و به اين نكته تصريح دارند، به سادگى قابل تصديق است، مانند روايت: «وَ هِىَ أوَّلُ ما يُنظَرُ فيهِ مِن عَمَلِ ابنِ آدَمَ»[۸]و حديث: «إنّ أوَّلَ ما يُحاسَبُ بِهِ العَبدُ يَومَ القِيامَةِ مِن عَمَلِهِ صَلاتُهُ»[۹]و يكى دو حديث ديگر كه در همين باب آورده شده اند.

گفتنى است شيخ صدوق در توصيف دين اماميه و در وصف نماز، چنين گفته است:

إنَّها ... أوّلُ ما يُسألُ عَنهُ العَبدُ بَعدَ المَعرِفَةِ.[۱۰]نخستين چيزى كه پس از معرفت و باورها، از آن سؤال مى شود، نماز است .

اين تصريح، به گونه اى تأييد برداشت حاضر از روايات باب است.

به سخن ديگر، باورها و عقايد ، تقدّم رتبى دارند و ميان آنها مهم ترين و اساسى ترين باورها، يعنى توحيد و نبوّت و ولايت، نخستين سؤال هستند و ميان اعمال، مهم ترين آنها، نماز، زكات، روزه و حج هستند كه نماز از اهمّيت بيشترى نسبت به بقيّه برخودار است و از اين رو ، اوّلين مورد سؤال و بازخواست الهى است.


[۱] ر.ك : ح ۱۳۸ .

[۲] ر . ك : ج ۲ ص ۷۳۷ (ترك نماز) .

[۳] عيون أخبار الرضا عليه السلام: ج ۲ ص ۱۲۹ ح ۸، بحار الأنوار: ج ۷ ص ۲۷۳ ح ۴۱.

[۴] عيون أخبار الرضا عليه السلام: ج ۲ ص ۶۲ ح ۲۵۸.

[۵] فضائل الأشهر الثلاثة: ص ۱۱۰ ح ۱۰۳، الأمالى ، صدوق: ص ۳۲۸ ح ۳۸۸، بحار الأنوار: ج ۲۷ ص ۱۶۷ ح ۲.

[۶] الأمالى ، صدوق: ص ۳۲۸ ح ۳۸۸.

[۷] گفتنى است روايتى ، نخستين مورد سؤال را آب گوارا مى‏داند كه اساسا از دايره عقايد و باور و اعمال بيرون است و توجيهى ويژه خود دارد. متن حديث چنين است: أوَّلُ ما يَسأَلُ اللَّهُ جَلَّ ذِكرُهُ العَبدَ أن يَقولَ لَهُ : ألم اُروِكَ مِن عَذبِ الفُراتِ (الكافى : ج ۶ ص ۳۸۰ ح ۳) .

[۸] ر . ك : ح ۹۷ .

[۹] ر . ك : ح ۹۶ .

[۱۰] الأمالى ، صدوق : ص ۷۳۹.