امام در هنگامه صفّين و در دشوارترين حالت هاى رويارويى ، براى يكى از فرماندهان ، وضع آينده درگيرى و فرجام آن را ترسيم مى كند و نشان مى دهد كه رويارويى آينده ، چه سان سنگين ، دشوار و از بين برنده نيروهاست ؛ امّا تأكيد مى كند كه اين حقيقت ، بايد در گنجينه سينه ات بماند و به گوش سپاه نرسد .

4 . چاره انديشى نيرنگ آميز در جنگ

امام در دستيابى به پيروزى ، تمام چاره انديشى هاىِ خردمندانه را معمول مى داشت . او كه پيش تر گفتيم در سياست كشوردارى ، هرگز به «خدعه و نيرنگ» وَقعى نمى نهاد و در سياست مديريتى ، هرگز از آن بهره نمى جست ، در نبردها از آن بهره مى گرفت و در اين باره تأكيد مى كرد كه :
كُن فِي الحَربِ بِحيلَتِكَ أوثَقَ مِنك بِشِدَّتِكَ .^۱در نبرد ، بر نيرنگ و حيله ات بيشتر اعتماد كن تا بر توان و نيرويت .
و اين ، از جمله تفاوت هاى سياست هاى علوى و اُموى است .
آموزه هاى امام عليه السلام و موارد عينى اين موضوع نيز نشان دهنده آن است كه «خدعه» در سياست جنگى ، چاره انديشه خردمندانه است براى دستيابى به پيروزى و تا حدّ امكان ، تن زدن از چنگ زدن به خلافِ واقع . عدى بن حاتم مى گويد كه در هنگامه رويارويى نيروها در صفّين ، على عليه السلام با صدايى رسا ، آن گونه كه يارانش مى شنيدند ، فرمود :
وَاللّهِ لَأقتُلَنَّ مُعاوِيَةَ و أصحابَهُ .به خدا سوگند ، معاويه و يارانش را خواهم كشت .
آن گاه در پايان كلام ، در حالى كه صدايش را كوتاه كرده بود ، فرمود :

از جمله شيوه هاى شايان توجّه على عليه السلام در نبرد ، توجّه به نقش «تلقين» است كه امام ، براى افزون سازى نيروى معنوى مجاهدان ، از آن بهره مى گرفت و آن را بدانها توصيه مى كرد . امام ، درباره تجربه شخصى خود به فرزندش محمّد بن حنفيه مى گويد :
إنَّني لَم ألقِ أحَدا إلّا حَدَّثَتني نَفسي بِقَتلِهِ ، فَحَدِّث نَفسَكَ بِعَونِ اللّهِ بِظُهوركَ عَلَيهِم .^۱من با كسى [ در جنگ] رو در رو نشدم ، جز آن كه به خودم كُشتن او را تلقين مى كردم . پس پيروزى بر آنان را با كمك الهى ، به خود تلقين كن .
از سوى ديگر ، امام نشان مى دهد كه تلقين ضعف و هراس و توانمندى حريف ، از جمله موجبات درهم ريختگى صفوف و شكست از حريف است . از امام سؤال كردند :
بِأَيِّ شَيءٍ غَلَبتَ الأَقرانَ؟چگونه بر هماوردان ، پيروز گشتى؟
در پاسخ فرمود :
ما لَقيتُ رَجُلاً إلّا أعانَني عَلى نَفسِهِ .^۲كسى را نديدم ، جز آن كه مرا بر خود ، يارى داد .
يكى ديگر از راه هاى تقويت بنيه معنوى ، ترسيم بس گوياى فرجام شوم دنيوى و اخروى تن زدن از نبرد با دشمن و فرار از صحنه جنگ ، توسط على عليه السلام بود ، كه از جمله روش هاى مقاوم سازى روانى مجاهدان در سياست هاى نظامى علوى است .
افزون بر آنچه ياد شد ، امام بر اين نكته تأكيد مى كرد كه فرماندهان ، هرگز آنچه از واقعيت وضع حاكم را كه تأثير سوء در روح و روان رزم آوران دارد ، افشا نكنند .