تعمّق (تندروى و افراط) و با معيار آن ديگران را سنجيدن ، سرانجامى جز داورى هاى ناهنجار ، خود را حق ديدن و ديگران را طرد كردن و... نخواهد داشت . اين گونه نگرش هاست كه تفرّق ايجاد مى كند ، كژى مى آفريند و شقاق ايجاد مى كند و در نتيجه ، كفر را بر شانه هاى خود، استوار مى دارد . كلام امام على عليه السلام در تبيين اين حقيقت ، بسى روشنگر است كه تعمّق را از بنيادها و استوانه هاى كفر تلقّى كرده است :
وَالكُفرُ عَلى أربَعِ دَعائِمَ : عَلَى التَّعَمُّقِ ، وَالتَّنازُعِ ، وَالزَّيغِ، وَالشِّقاقِ ؛ فَمَن تَعَمَّقَ لَم يُنِب إلَى الحَقِّ .^۱كفر بر چهار پايه استوار است: بر سختگيرى ، درگيرى ، شك و دشمنى . هر كس سخت گيرد ، به حق نمى رسد .
اين گونه كسان با تأكيد بر پندار خود و زياده روى در فكر و آن گاه كنش هاى افراطگرايانه، هرگز مجال بازگشت به حق را نمى يابند و از اين روى، به اسلام گردن نمى نهند ؛ چرا كه اسلام جز تسليم حق بودن و به آن معترف شدن و از آن تن نزدن ، چيز ديگرى نيست .
بزرگ ترين مشكل خوارج ، متأسفانه ، اين تندروى و افراط بى مرز بود و از اين روى ، درنهايتْ بدين باور دست يافتن كه هر كسى متفاوت با آنان بينديشد و بگويد و عمل كند ، در حيطه كفر خواهد بود .

نقطه آغازين انحراف

شمارى از مسلمانان صدر اسلام به جهاتى كه پس از اين و به هنگام سخن از ريشه يابى تعمّق خواهيم آورد ، هشدارهاى پيامبر صلى الله عليه و آله را در اين زمينه جدّى نگرفتند ، از سنّت نبوى تجاوز كردند و با تندروى و گرايش هاى افراطى، گاه بر پيامبر صلى الله عليه و آله نيز خرده گرفتند . پيامبر صلى الله عليه و آله در نبردى در حال تقسيم غنايم بود و بر اساس مصالحى

ألا وإنَّ لِكُلِّ عِبادَةٍ شِرَّةً، ثُمَّ تَصيرُ إلى فَترَةٍ ، فَمَن صارَت شِرَّةُ عِبادَتِهِ إلى سُنَّتي فَقَدِ اهتَدى ، ومَن خالَفَ سُنَّتي فَقَد ضَلَّ وكانَ عَمَلُهُ في تَبابٍ ، أما إنّي اُصَلّي و أنامُ، و أصومُ و اُفطِرُ، و أضحَكُ و أبكي ، فَمَن رَغِبَ عَن مِنهاجي وسُنَّتي فَلَيسَ مِنّي .^۱ براى هر عبادتى انگيزه اى وجود دارد كه بعدا به سستى مى گرايد . هر كس كه انگيزه عبادتى اش وى را به سنّت من بكشاند ، هدايت شده است و آن كه با سنّت من مخالفت كند ، گم راه شده است و كردارش بر زيان است . من نماز مى گذارم ، مى خوابم ، روزه مى گيرم ، افطار مى كنم ، مى خندم و گريه مى كنم . هر كس از روش و سنّت من روى گرداند ، از من نيست .
پيامبر صلى الله عليه و آله در آينه زمان ، كسانى از امّتش را مى ديد كه به لحاظ افراط و تندروى، در برابر حق مى ايستند و پافشارى بر موضع، باعث مى شود كه از دين الهى و حقايق آن فاصله گيرند . آن بزرگوار در مقامى فرمود :
إنَّ أقواما يَتَعَمَّقونَ فِي الدّينِ يَمرُقونَ مِنهُ كَما يَمرُقُ السَّهمُ مِنَ الرَّمِيَّةِ .^۲گروه هايى از مردم ، در دين ، سختگيرى مى كنند و از آن دور مى گردند ، چون دور شدن تير از كمان .
و در كلامى براى نشان دادن چگونگى چهره هاى اين گونه كسان فرمود :
إنَّ فيكُم قَوما ويَدأَبونَ ويَعمَلونَ حَتّى يُعجِبُوا النّاسَ وتُعجِبَهُم أنفُسُهُم . يَمرُقونَ مِنَ الدّينِ كَما يَمْرُقُ السَّهمُ مِنَ الرَّمِيَّةِ .^۳در بين شما گروهى هستند كه عبادت مى كنند و مردم را از عبادت خود، به شگفتى وا مى دارند و پيش خود به عُجب ، گرفتار مى گردند و چون گريز تير از كمان ، از دين مى گريزند .