مزار، شكوه، عظمت و زيبايى خيره كننده اى دارد. با اين كه قريب هزار سال از قدمت آن گذشته و تعميرات اندكى بر روى آن انجام شده است، اما هنوز مقاوم و استوار در پهنه تاريخ، راست قامت مانده است. اين گنبد كه به دستور مجدالملك براوستانى قمى ساخته شد، ^۱ از قديمى ترين گنبدهاى ايران محسوب مى گردد و يك سده زودتر از گنبد حرم امام رضا عليه السلام ساخته شده است. هنگام تهاجم مغولان، اين گنبد برخلاف ساير اماكن و آثار شهر، دچار ويرانى نگشت و مغولان متعرض آن نشدند.
درهرحال، گنبد را در آن زمان، يعنى عصر سلجوقى، از آجر ساختند و در درون حرم، كتيبه ها را نيز با آجر نوشتند. در قرن ششم، كه هنر كاشى كارى و نقاشى در بقاع متبركه و مساجد معمول شد و نيز در عصر صفوى كه اوج بهره گيرى از صنعت كاشى سازى است، قسمت هاى رويين و پوشش گنبد و نيز قسمت هاى زيرين گنبد از داخل حرم تا قسمت هاى بالا و سقف گنبد، كاشى كارى و با نقش و نگار و آيات قرآنى و اشعار و احاديث تزيين گشت. پوشش زيرين گنبد شامل طاق ضربى مدور و گنبد بالايى آن با ساقه و بدنه بلند به صورت مخروطى يا هرمى است كه در زمان شاه طهماسب صفوى تغيير شكل يافته است. ^۲
اين گنبد در دوران ناصرى به سال 1270 ه . ق . با پوششى زرين و طلايى تزيين شد، كه بر زيبايى آن بسيار افزود. به هنگام طلاكارى گنبد، چند بيت شعر از شمس الشعراء سروش با خط طلايى بسيار زيبايى در آن نقش بسته است:


تبارك اللّه در عهد دولت سلطان
فراشته است سردين به گنبد گردان
قويم گنبد اسلام ناصرالدين شاه
ابوالمظفر خورشيد خسروان جهان
عظيم همت خسرو بذرناب اندود
خجسته قبه شهرزاده عظيم الشأن
به خشت هاى زراندود او چه تابد مهر
هزار چشم خوراند روشد تابان
بدين حريم خداوند اين حرم بود
ملك ستايش گوى و فلك ستاره نشان
نگاشت كلك سروش از براى تاريخش
به حكم شاه كه حكمش هميشه باد روان
هزار و دوصد و هفتاد رفته از هجرت
فزوده گشت از اين قبه قيمت زر و كان
بسيارى از جهانگردان و سياحان كه از اين شهر بازديد كرده اند گنبد طلايى زيباى آن را توصيف كرده اند. از جمله آنان مادام ديولافوا است كه گويد: «گنبد طلايى اين مقبره از دور درخشندگى خاصى دارد و درختان كهن چنار نارون در اطراف آن سر به آسمان كشيده اند». ^۳ مادام كارلاسرنا نيز گويد: «چون نزديك شدن مسيحيان به آن مسجد ممنوع است من نمى توانم با نگاهى از دور، درباره زيبايى ساختمان آن دقيقاً قضاوت كنم. بالاى مسجد، گنبدى بسيار بلند و متلألى كه گفته شده از طلاى ناب است از دور مى درخشيد». ^۴
اعتمادالسلطنه تذهيب و طلاكارى گنبد در عصر ناصرى را چنين توصيف مى كند:
«... و ديگر تذهيب گنبد شريف و قبه منيف مزار فائض الانوار حضرت معصوم زاده واجب التكريم سيدنا ابوالقاسم عبدالعظيم عليه التصلية و التسليم است كه روى خشت هاى ظاهر آن را به طلاى مباح خالص گرفتن فرمود و اين خدمت بزرگ به دستيارى و پايمردى پدر مؤلف پرداخته شده...». ^۵ (تصوير شماره 14)

472 كيلو نقره به كار رفت كه 21 كيلوى آن توسط آستانه از بانك ملى خريدارى و بقيه از نقره هاى ضريح سابق و نقره هاى متفرقه موجود كه در خزانه آستانه بود، استفاده شد. ^۱
در اين مرمت، كتيبه ها و ترنج هايى در آن تذهيب شده است، در حالى كه داخل ضريح سابقاً ساده و فاقد نقش و نگار بود. بر روى ضريح سقفى گذاشتند و با نصب ميله هاى آهنين آن را محكم كردند و داخل آن را به طورى زيبا تذهيب و مزين ساختند. در كتيبه هايى كه بر بالاى ضريح نوشته شد، نام هاى ائمه اطهار در اضلاع آن با خط زيبايى درج شد.
مجموعه هنرمندانى كه تحت اشراف و نظارت استاد صنيع خاتم به تجديد و مرمت ضريح پرداختند عبارتند از: نصرت اللّه يوسفى (تذهيب كار)، حسين شفقت (استاد خاتم كار)، محمد منبت كار (استاد منبت كارى)، غلامحسين اقليما (استاد نقره ساز)، عطاءاللّه اعظمى (سراستاد نقره ساز)، حاجى شيخ احمد معصومى (خطاط)، مهدى حكمى (استاد و خطاط هنرمند).
جمع دستمزدها و هزينه هاى پرداختى مبلغ 000,460,1 ريال بوده است. ^۲ لازم به ذكر است برخى از اين هزينه ها و نيز مخارج آن توسط عناصر خيّر تأمين شده است. (تصوير شماره 13)

3 ـ گنبد

نخستين گنبد كه البته با معمارى بسيار ساده برفراز مقبره عبدالعظيم عليه السلام ساخته شد، مربوط به دوران علويان طبرستان است كه به دستور محمد بن زيد علوى برپا گشت. در عصر آل بويه نيز تعميراتى بر آن انجام گرفت، اما در عصر سلجوقى (بين سال هاى 480 تا 490ه .ق. ) گنبدى بزرگ و باشكوه به جاى آن ساختند كه امروزه هم چنان برفراز آن