بازديد آن آمدند و هريك به فراخور خود، اين آستان را توصيف و اهميت آن را بيان كردند.
مادام ديولافوا كه در ابتداى عصر ناصرى از اين مكان ديدن كرده است از اهميت و نيز بست نشينى در آن سخن مى گويد:
«قاطرچيان با هم صحبت مى كردند و مى گفتند سابقاً اين مقبره احترام فوق العاده اى داشت، اشخاص جنايت كار مى توانستند به آن پناهنده شده و عمرى را با آرامش خاطر بگذرانند. مخارج آن ها هم از خزانه مقبره پرداخت مى شد. ولى از وقتى كه پاى فرنگيان در اين مملكت رسيد از احترام آن كاسته شده است و اگر كسى به آن جا پناهنده شود بنابر حكم شاه متوليان از تغذيه و نگاهدارى او ممنوع اند و بايد از گرسنگى بميرد و اگر بتواند فرار كند». ^۱
مادام كارلاسرنا كه در عصر قاجار از اين مكان، البته از دور بازديد كرده آن را چنين توصيف مى كند: «چون نزديك شدن مسيحيان به آن مسجد ممنوع است من نمى توانم با نگاهى از دور، درباره زيبايى ساختمان آن دقيقاً قضاوت كنم. بالاى مسجد گنبدى بسيار بلند و متلألئ كه گفته شده از طلاى ناب است از دور مى درخشيد. قله دماوند، اين هرم طبيعى عظيم كه با پوششى از برف، سپيدپوش ابدى است؛ از آن سوى گنبد، شكوهمندانه سربرافراشته است. قصبه حضرت عبدالعظيم سرراه كاروان هايى است كه از تهران به اصفهان مى روند. هيچ مسلمانى از آن جا نمى گذرد مگر آن كه مراتب احترام و وفادارى خود را نسبت به اين مرقد نشان مى دهد. مردم عقيده دارند كه فراموش كردن اين وظيفه مقدس، مسافر را با حادثه اى شوم مواجه مى سازد. اين زيارتگاه، در عين حال گردشگاه مردم شهر نيز محسوب مى شود. شب هاى پنج شنبه و روزهاى جمعه در شاه عبدالعظيم جاى سوزن انداختن نيست، دارا و ندار، پير و جوان، همه در كنار هم صحن را پر مى كنند. اين قصبه براى خود كاروانسراها و حمام ها و بازارهايى دارد و آب را از طريق

به ظهور رسيده است. ^۱
او همچنين به ساير اقدامات امين السلطان در بازسازى حرم چنين اشاره دارد:
«... ومتصرفات بانى بلاثانى مشاراليه انعم اللّه بجميع فيوضه عليه در سر تربت امامزاده واجب التكريم، حضرت ابوالقاسم عبدالعظيم عليه التحية و التسليم، لاسيما رواق عرش نطاق كه بدون هيچ مبالغت واغراق درامتياز وتزئينات وفرط تكلفات نظيرندارد و همچنين است تناسب و اعتدال دو مأذنه فروق به قاهانيات محرق كه از طرفين ايوان كيوان ساى به پاى ساخته و ارتفاعاً قريب بيست گز برافراخته اند. و ابنيه و اضافات و تصرفات مرحوم آقاابراهيم خان امين السلطان ماضى در سر مشهد حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام از مدرسه و صحن و حجرات و بازار و حياض و انهار و اشجار و غيرذلك». ^۲
در اين عصر باغ مهدعليا در جوار مقبره عبدالعظيم نيز كه به گفته اعتمادالسلطنه دارالحكومه آنجا است احيا شد. ^۳ نصب ضريح نقره چنان كه در بحث خود به آن خواهيم پرداخت نيز در عصر ناصرى انجام گرفت. ^۴ (تصوير شماره 10)

آستان از ديدگاه سياحان در عصر قاجار

در عصر قاجار اهميت و توجه نسبت به آستان، بسيارى از دل ها و نگاه ها را پيش از پيش به خود جلب كرد. اين مكان علاوه بر آن كه همواره خيل مشتاقان و ارادتمندان را از نقاط مختلف به سوى خود مى كشانيد، از نگاه تيز بين سياحان و جهانگردان نيز دور نمى ماند. بسيارى از سياحان و مستشرقان براى ديدن اين مكان باعظمت هزاران كيلومتر راه و سختى هاى آن را در دوره هاى مختلف به ويژه عصر قاجار تحمل كرده و به تماشا و