ب ـ مدرسه و حوزه علميه

از ديرباز در جوار مقبره عبدالعظيم حسنى، براى تحصيل طلاب مدرسه هايى ساخته شده بود كه قديمى ترين آن به عصر صفويه برمى گردد. اين مدارس عبارتند از:

1 ـ مدرسه علميه برهان

در قسمت شمالى صحن بزرگ (عتيق) و پشت مسجد جامع آن صحن قرار داشت كه قديمى ترين مدارس دينى و همواره فعال بود. تاريخ بناى آن روشن نيست ولى كتيبه سنگى كه در مدخل مدرسه از سمت بازار بر ديوار نصب شده، از مرمت آن در زمان آقامحمدخان قاجار خبر مى دهد. تاريخ تعمير و مرمت 1206ق و بانى آن مهدى قلى خان بوده است.
اين مدرسه بعدها رو به ويرانى نهاد تا آن كه شيخ على اكبر برهان به تعمير و بازسازى آن همت گماشت. مرحوم برهان امام جماعت مسجد ميرزاده، از افراد نيكوكارى بود كه مدارس و مساجد زيادى ساخته است. او با كمك افراد خيّر، ساختمان كهنه را خراب و بازسازى كرد. بناى آن در 1362ق به پايان رسيد. در اين مكان طلاب بسيارى مشغول تحصيل و استادان بنامى مثل شيخ محمدرضا بروجردى، مصحح نهج البلاغه شرح ابن هيثم تدريس كرده اند. ^۱ اين مدرسه زيرنظر آستان اداره مى شد و چنان كه در فصل هاى بعد خواهيم گفت ساختمان جديدى به جاى آن احداث كرده اند.

2 ـ مدرسه علميه امينيّه

يك مدرسه نيز در غرب صحن شمالى توسط ميرزا ابراهيم خان، فرزند امين السلطان صدراعظم ناصرالدين شاه ساخته شد. ^۲ كه طلاب زيادى در آن مشغول

كتابخانه تقديم آستان كرد. ^۱ در 1340ش كتابخانه به آن محل انتقال يافت و در سيزدهم رجب آن سال طى جشنى باشكوه، محل كتابخانه افتتاح گرديد. امروز اين كتابخانه بيش از شش هزار جلد كتاب را در خود جا داده است. پس از انقلاب به علت كثرت كتاب هاى موجود، آن مكان گنجايش كتاب هاى بيشترى را نداشت و رو به تعطيلى رفت تا اين كه در زمان توليت جديد كه در فصل بعد به آن خواهيم پرداخت مناسبى در داخل دانشكده علوم حديث، كتابخانه جديدى ساخته شد كه بزودى به آن مكان منتقل خواهد شد. (تصوير شماره 26)

قرآن هاى خطى و نفيس

در آستان، قرآن هاى بسيار نفيس و ارزشمندى قرار دارد كه از سوى پادشاهان صفوى و قاجار اهدا و وقف شده است.
قديمى ترين قرآن و نفيس ترين آن از سوى شاه طهماسب تقديم آستان شد. اين قرآن تاريخ كتابت 940ق، يعنى يازدهمين سال سلطنت وى را برخود دارد، كه آن را به هنگام تشكيل گنجينه قرآن در موزه ايران باستان به آن مكان انتقال دادند. مشخصات اين قرآن عبارت است از:
خط متن، نسخ كتابت، سه سطر اول، وسط و آخر هر صفحه، خط ثلث بسيار زيبا بدون شماره با تحرير 940ق، كاغذ سمرقندى، جدول زرين دار، جلد سوخته معرق طلاپوش لولادار (قرن يازدهم)، شماره صفحه ها 1004، هر صفحه 11 سطر، قطع وزيرى بزرگ به اندازه 20 × 31س. ^۲ هم چنين فرامين شاه طهماسب و ساير سلاطين صفوى نيز در اين كتابخانه نگهدارى مى شود.