وَكَما قالَ جلّ شأنُه : « هُوَ الْأَوَّلُ وَالاْخِرُ »^۱ ظاهر فرمود در آن ظلمت ، نهرى از نور ايجاد ، و خلق و تكوين و ابداع مخلوقات فرمود ، چنانچه شكافت و پديد آورد از بحر ظلمات شب ، نهرى از نور ، و بيرون آورد روشنى صباح را . پس طلوع نور ، مسبوق است به تراكم ظلمات عدم و حال ابداع ، شبيه است به نور صحيح در بحار ظلمات شب .

[ دليل تناهى اجسام ]

و باز ، دليل است بر آن كه چنانچه مخلوقات متناهى اند ، اين حالت نيز متناهى است . اين است حال تشبيه طلوع ايجاد و تكوين از مشرق ابداع و احسان و فضل انعام او ـ جلّ شأنه ـ به طلوع صبح ، فتأمّل / 36 / في هذه الأسْرار ؛ فَإنّها دالَّةٌ على وُجُودِ القادِرِ المختارِ .

[ در تطبيق عالم كبير به عالم صغير ]

و باز ، آفتاب كه طلوع نمود ، لحظه لحظه بلندى و قوّت و كمال او در زيادتى است تا زمانى كه به وسط السّماء رسد ، و اين حالت اوّل است ، و شبيه به حالت اوّل تولّد طفل است در زمان نشو و نما كه لحظه لحظه در نشو و نماست ، و چون آفتاب در وقتى كه به وسط السّماء رسيد ، اندك زمانى به حالت واحده مى ماند كه اثر ارتفاع و انخفاضى از او پديد نمى آيد ، و اين ، حالتِ دومين است كه شبيه به حالت انسان است در زمان شباب و مدّت وقوف كه نموّى و زياده و نقصانى در انسان در آن حالت پديد نمى آيد ، و آفتاب بعد از آن حالت كه ميل به ربع غربى فلك مى كند و در آن واقع مى شود ، آناً فآناً شروع در انحطاط دارد و اندك اندك ، نقصان در نور او حاصل مى شود و قوّت حرارت او كم مى شود و ضعف و فتور در او پديد مى آيد . اين شبيه است به حالت انسان در سنّ كهولت كه حالت چهارم است ، و بعد از اين حالت ، شروع مى كند در نقصان ظاهر و انحطاط بيّن و نور او كم مى شود و شعاع و قوّه او نيز