رعايت موازين بهداشتى در خوردن و آشاميدن، يكى از مهم ترين عوامل سلامت، شادابى و طول عمر است . اگر مردم بدانند كه چه بايد بخورند، چه اندازه بخورند و چگونه غذا ميل كنند و دانسته خود را به كار بندند، بى ترديد ، بيشتر بيمارى ها از جامعه بشر رخت بر خواهد بست و آنان ، لذّت و شيرينى زندگى را خواهند چشيد .
نخستين نكته در جهت رعايت موازين بهداشتى در خوردن، توجّه به اين حقيقت است كه در نظام آفرينش، خوردن، ابزارى است براى زندگى، نه آن كه زندگى وسيله اى باشد براى خوردن! چنان كه در حكمت منسوب به امام على عليه السلام آمده است :
لا تَطلُبِ الحَياةَ لِتَأكُلَ ؛ بَلِ اطلُبِ الأَكلَ لِتَحيا .. ر .ك : دانش نامه احاديث پزشكى : ج ۲ ص ۱۱ ح ۱۱۴۹ .
زندگى را براى آن مخواه كه بخورى ؛ بلكه خوردن را براى آن بخواه كه زندگى كنى .
بسيارى از مردم ـ اگر نگوييم بيشتر آنان ـ ، سلامت و شادابى و زندگى خود را فداى شكم خود مى كنند و اصلاً به فكر اين نيستند كه چه بخورند، چگونه بخورند و چه اندازه بخورند . از اين رو، هر چيزى را كه مزه بيشترى دارد، به هر اندازه كه ميل دارند و به هر شكلى كه پيش آيد، مصرف مى كنند و بدين سان، گرفتار انواع بيمارى ها مى شوند . امام على عليه السلام در اين باره مى فرمايد :
مَن غَرَسَ فى نَفسِهِ مَحَبَّةَ أنواعِ الطَّعامِ ، اجتَنى ثِمارَ فُنونِ الأسقامِ .. ر .ك : دانش نامه احاديث پزشكى : ج ۲ ص ۴۵ ح ۱۲۲۴ .
هركه [نهال] دوستى غذاهاى گونه گون را در نفْس خويش بنشانَد، ميوه بيمارى هاى گونه گون خواهد چيد .
ره نمودهاى اسلام در اين زمينه ، فوق العاده مهم و ارزشمندند كه با عنايت به عصر صدور آنها ، معجزه علمى پيشوايان دين محسوب مى شوند . در اين باره ، توجّه به دو نكته حائز اهمّيت است :
۱ . ره نمودهاى اسلام درباره خوردن ، تنها سلامت جسم را تضمين نمى كند ؛ بلكه متضمّن بهداشت جسم و جان انسان است .
۲ . از آن جا كه عقل و علم ، بر همه رازهاى آفرينش احاطه ندارند ، ممكن است حكمت برخى از ره نمودهاى اسلام براى دانش امروز ، مجهول باشند ؛ ولى بى ترديد ، اين به معناى بى دليل بودن آن ره نمودها نيست ، چنان كه حكمت شمارى از احكام اسلام در گذشته مجهول بود و امروز ، علم ، به راز آنها پى برده است .
و اينك اشاره اى كوتاه به آن ره نمودها :
يك . حلال بودن غذا
نخستين و مهم ترين ره نمود اسلام درباره موادّ غذايى مورد مصرف ، اين است كه بايد «حلال» باشد ، بدين معنا كه :اوّلاً آنچه انسان مصرف مى كند ، بايد از راه مشروع تهيّه شده باشد . غذايى كه از راه نامشروع و تجاوز به حقوق ديگران تهيّه گردد ، اگرچه ممكن است براى سلامت جسم ضرر نداشته باشد ، امّا بى ترديد براى سلامت روان ، زيانبار است .
ثانياً غذاى انسان بايد از «طيّبات» تهيّه شده باشد . بر اين اساس ، انسان نبايد غذاهايى را كه طبع توده مردم از آنها نفرت دارد و يا اسلام ، خوردنِ آنها را ممنوع مى داند (مانند : گوشت مردار يا حيوانات حرام گوشت) ، مصرف كند ، هر چند تجاوز به حقوق ديگران نباشد .
ثالثاً براى شخص مصرف كننده زيانبار نباشد ، بدين معنا كه ممكن است غذاى خاصّى براى يك نفر حلال باشد ، امّا براى ديگرى به دليل آن كه بيمار است ، زيانبار و حرام باشد .
رابعاً چگونگى مصرف آن براى جان يا جامعه مفسده نداشته باشد ، هرچند كه غذايى حلال باشد و براى جسم هم زيانبار نباشد . براى نمونه ، غذا خوردن در ظروف طلا و نقره يا غذا خوردن بر سر سفره اى كه مشروبات الكلى در آن قرار دارد ، در اسلام ، ممنوع شده است .
دو . دو وعده غذا در شبانه روز
در احاديث اسلامى براى تداوم سلامت و شادابى ، خوردن دو وعده غذا در صبح و شام توصيه شده است . اهل بهشت نيز كه در «دار السلام» جاويد هستند ، در همين دو وعده غذا ميل مى كنند :«وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِيهَا بُكْرَةً وَ عَشِيًّا ؛. مريم : آيه ۶۲ .و روزى شان ، صبح و شام ، در آن جا [آماده] است».
سه . توصيه به كم خورى
پيشوايان دين ، ضمن تأكيد بر كم خورى ، منافع فراوانى را براى آن ذكر كرده اند ؛ مانند : تداوم سلامت بدن ، صفاى انديشه ، نورانيت دل ، رهايى از دام شيطان ، بهره گيرى از ملكوت هستى ، نزديكى به خداوند متعال و استفاده بهتر از عبادت او .
چهار . خطر پرخورى
پرخورى در احاديث ، به شدّت نكوهيده است ؛ چرا كه از سلامت مى كاهد و شهوت را مى افزايد ، بدن را بدبو مى كند و زمينه را براى انواع بيمارى هاى جسمى و روحى فراهم مى سازد . پُرخورى ، جوهر نفس را تباه مى كند ، به نيروى تقوا و وَرَع ضربه مى زند ، بر تيزهوشى ، حجاب مى افكند و دل را سخت و تاريك مى سازد . شخص پُرخور ، خواب هاى آشفته مى بيند ، هنگام عبادت ، احساس كسالت مى نمايد و از اين رو ، عبادتش اندك است و از بساط قرب حضرت حق ، دور . و نهايت اين كه سيرى در دنيا ، موجب گرسنگى در آخرت خواهد شد .
پنج . ميزان مفيد خوراك
براى پيشگيرى از زيان هاى پُرخورى و بهره گيرى از منافع كم خورى ، پيشوايان اسلام توصيه كرده اند كه انسان پيش از آن كه اشتها داشته باشد ، چيزى ميل نكند و قبل از آن كه اشتهايش كاملاً از بين برود ، از خوردن دست بكشد :
كُل وأنتَ تَشتَهى وأمسِك وأنتَ تَشتَهى .. ر . ك : دانش نامه احاديث پزشكى : ج ۲ ص ۸۹ ح ۱۳۲۸ .
زمانى كه اشتها دارى ، غذا بخور و تا هنوز اشتها دارى ، دست از غذا بكش .
شش . برترين خوراكى و بهترين سفره
از نظر احاديث اسلامى ، برترين غذاها ، غذايى است كه داراى چند ويژگى باشد :
اوّل ، آن كه از دست رنج كسى كه از غذايش ميل مى كنند ، تهيّه شده باشد .
دوم ، آن كه خانواده او آن را دوست داشته باشند .
و سوم ، آن كه تهيّه و خوردن آن ، موجب آزار ديگران نباشد .
بهترينِ سفره ها نيز پاكيزه ترين ، حلال ترين و ساده ترينِ آنهاست ؛ سفره اى كه انواع غذاهاى رنگارنگ و گران قيمت ـ كه پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام از مصرف آنها به خدا پناه مى بردند ـ بر آن ، چيده نشده باشد .
هفت . آداب غذا خوردن
آداب غذا خوردن ، به چند بخش تقسيم مى شود :
بخش يكم . نكاتى كه سزاوار است قبل از خوردن غذا رعايت شوند
نكاتى كه پيشوايان اسلام براى حضور بر سر سفره غذا توصيه كرده اند ، عبارت اند از : گذاشتن سبزيجات در سفره ، شستن دست ها و خشك نكردن آنها با هوله ، در آوردن كفش ها ، نشستن بر سر سفره با فروتنى ، سهيم كردنِ بيننده (اعم از انسان يا حيوان) در غذا ، و در آخر ، صدقه دادن از آن غذا و يا همانند آن .
بخش دوم . نكاتى كه بايد هنگام خوردن غذا رعايت شوند
اين نكات ، عبارت اند از :
الف ـ تدبّر در اين كه آنچه از انواع خوراكى ها مورد نياز بدن انسان است ، چگونه در نظام آفرينش پديد آمده است و چه عواملى دست به دست هم داده اند تا آنچه در سفره نهاده شده ، آماده گرديده و اكنون خورنده غذا مى تواند با ميل و اشتها از آن استفاده نمايد ؛
ب ـ آغاز كردن خوردن با نام و ياد آفريدگار مهربانى كه انواع غذاهاى مفيد را براى تأمين نيازهاى انسان ، در نظام آفرينش قرار داده است . نيز تكرار نام خدا به هنگام خوردن هر نوع غذا ، و تكرار آن ، هر گاه كه در ميان غذا خوردن ، سخن گفته شود ، و نيز سپاس گفتن فراوان در هنگام خوردن ؛
ج ـ آغاز كردن غذا با نمك (در صورتى كه خوردن نمك براى فرد ، ضرر نداشته باشد) ؛. ممكن است توصيه به خوردن نمك در آغاز و پايان غذا در احاديث اسلامى ، براى مناطقى باشد كه به دليل تعريق فراوان ، نمك بدن آنها كاسته مى شود ، يا براى ضدّ عفونى كردن دهان باشد . البتّه ظاهر احاديث فراوانى كه به اين معنا توصيه كرده اند ، اين است كه خوردن اندكى نمك قبل از غذا و بعد از آن ، براى همگان ، بجز كسانى كه به دليل بيمارى نبايد از نمك استفاده كنند ، مفيد است .
د ـ آغاز كردن از سبُك ترين غذاها ؛
ه ـ نخوردن غذاى داغ و خوردن غذاى نيم گرم ، پيش از آن كه سرد شود ؛
و ـ استفاده كردن از دست راست ؛
ز ـ كوچك گرفتن لقمه ؛
ح ـ خوب جويدن غذا ؛
ط ـ طولانى كردن نشستن سرِ سفره ؛
ى ـ گرامى داشتن نان و نگذاشتن آن زير ظرف غذا ؛
ك ـ استفاده كردن از آنچه از سفره مى ريزد (البتّه در منزل و در صورتى كه آلوده نشده باشد ؛ وگرنه كسى كه در صحرا غذا ميل مى كند ، بهتر است آنچه را كه از سفره مى ريزد ، براى حيوانات بگذارد) ؛
ل ـ امساك از خوردن غذا پيش از سير شدن كامل و در حالى كه قدرى از اشتها باقى است .
بخش سوم. كارهايى كه هنگام غذا خوردن، شايسته نيستند
اين موارد ، عبارت اند از :
الف ـ اسراف (زياده روى) در كيفيت و كمّيت خوراك ؛
ب ـ خوردن غذايى كه نسبت به آن بى ميل است ؛
ج ـ دميدن در غذا ؛
د ـ خوردن با دست چپ ؛
ه ـ خوردن با يك انگشت و دو انگشت ؛
و ـ بلند آروغ زدن ؛
ز ـ پاك كردن زياد استخوان ها ؛
ح ـ آب خوردن ميان غذا ؛
ط ـ آب خوردن پس از خوردن گوشت ؛
ى ـ خوردن در حال سيرى .
بخش چهارم . حالاتى كه غذا خوردن در آنها نكوهيده است
به طور كلّى ، ميل كردن غذا در حالاتى كه از نظر بهداشتى زيانبارند و نيز ميل كردن غذا به شيوه ضدّ اخلاقى (مانند غذا خوردن به شيوه متكبّران) و يا به گونه اى كه عرف جامعه بر نمى تابد ، در اسلام ، نكوهيده شناخته مى شود ، و آنچه در احاديث مربوط به اين بخش آمده (مانند نهى از غذا خوردن در حال «تكيه دادن» يا «درازكش» يا «ايستادن» و يا «در حال جنابت») در صورتى است كه منطبق با يكى از عناوين مذكور گردد .
بخش پنجم . توصيه به هم غذا شدن با ديگران
در احاديث اسلامى ، غذا خوردن به تنهايى ، مذموم شناخته شده و توصيه گرديده كه انسان هر قدر مى تواند ، ديگران را در غذاى خود سهيم نمايد . نيز غذا خوردن با خانواده ، خدمت گزاران و يتيمان ، مورد تأكيد قرار گرفته است .
بخش ششم . آداب غذا خوردن با ديگران
اين آداب ، عبارت اند از :
الف ـ خوردن از جلوى خود ؛
ب ـ خوردن از اطراف غذايى كه براى همه آماده شده و بر نداشتن از وسط آن ؛
ج ـ نگاه نكردن به لقمه ديگران ؛
د ـ رعايت حقوق ديگران در آنچه بر سفره است ؛
ه ـ شروع توسّط صاحب غذا يا بهترين شخص حاضر بر سر سفره ؛
و ـ ادامه دادن به خوردن ، تا سير شدن همه كسانى كه بر سرِ سفره نشسته اند ؛
ز ـ بلند شدن از سر سفره ، قبل از برچيدن آن .
هشت . آداب پايان دادن غذا و برچيدن سفره
پايان غذا خوردن ، مانند آغاز آن ، آدابى دارد كه رعايت آنها براى سلامت جسم و جان ، سودمند است . اين آداب را مى توان به آدابِ : عرفانى ، اجتماعى و بهداشتى تقسيم كرد :
الف ـ ادب عرفانى ، كه عبارت است از : سپاس گزارى از ولى نعمت حقيقى ـ كه خداوند متعال است ـ و دعا براى بركت يافتن روزى ؛
ب ـ ادب اجتماعى ، كه عبارت است از : يادآورى گرسنگان و مسئوليتى كه افراد سير در برابر آنان دارند و تلاش براى كاستن فقر و گرسنگى از جامعه در حدّ توان ؛
ج ـ ادب بهداشتى ، كه عبارت است از : شستن دست ها ، خلال كردن و مسواك زدن دندان ها ، تميز كردن آنچه از سفره ريخته ، قدرى استراحت بر پشت ، و نخوابيدن بلافاصله پس از خوردن غذا .
نُه . آداب خوردن گوشت و ميوه
خوردن گوشت و ميوه از منظر احاديث اسلامى ، آداب ويژه اى دارند كه اجمالاً بدانها اشاره مى كنيم :
الف ـ آداب خوردن گوشت
۱ . انتخاب گوشت جلوىِ لاشه ، خصوصاً ذراع (سردست) ؛
۲ . شستن گوشت ، قبل از طبخ ؛
۳ . تكّه تكّه كردن گوشت به وسيله دندان به هنگام خوردن (و قطع نكردن آن با چاقو) ؛
۴ . نخوردن گوشتِ «قَديد» ؛. قَديد ، به گوشت خشك شده در برابر آفتاب گفته مى شود .
۵ . نخوردن گوشت خام ؛
۶ . خوردن گوشت ، سه روز يك بار ، يا هفته اى يك بار ، و ترك نكردن آن براى چهل روز ، و اجتناب از خوردن آن در هر روز ؛
۷ . اجتناب از پاك كردن كامل استخوان و خوردن مغز قلم .
ب ـ آداب خوردن ميوه
۱ . شستن ميوه با آب ؛
۲ . ياد خدا هنگام خوردن آن ؛
۳ . خواندن دعاى ويژه به هنگام ديدن ميوه نوبَر ؛
۴ . خوردن ميوه در آغازِ فصل به دست آمدنش ، و نخوردن آن در اواخر آن فصل ؛
۵ . خوردن ميوه با پوست آن .. اين چكيده (در آداب خوردن) ، از مجموعه احاديث پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام گرفته شده است . براى ديدن احاديث اهل بيت در ذيل عناوين و موضوعات ياد شده ، ر . ك : دانش نامه احاديث پزشكى : ج ۲ ص ۱۱ ـ ۱۷۴ .
