استاد حوزه و دانشگاه در نشست علمی آسیب‌شناسی روشی اعتبارسنجی احادیث تأویلی معصومین(ع) با تأکید بر اهمیت اعتبارسنجی روایات تأویلی معصومان(ع) هشدار داد که بی‌دقتی در بررسی این روایات می‌تواند به تحریف معنای آیات قرآن و برداشت‌های نادرست منجر شود.
حجت‌الاسلام و المسلمین محمدعلی مروجی طبسی؛ عضو هیئت علمی دانشگاه حضرت معصومه(س)، در نشست علمی «آسیب‌شناسی روشی اعتبارسنجی احادیث تأویلی معصومین(ع)» با بیان اینکه احادیث فراوانی در منابع حدیثی فریقین بر وجود بطن و تأویل برای آیات قرآن دلالت دارند، گفت: بخش عمده‌ای از آن احادیث، در منابع حدیثی و تفاسیر روایی شیعه، از معصومان(ع) نقل شده است. یقینا اسناد قطعی این روایات به معصومان(ع) یا استناد تفسیر آیات به این روایات، مستلزم اعتبارسنجی دقیق و متقن است تا از تحریف معنایی آیات یا همان تفسیر به رأی که برآمده از ورود داده‌های مجعول و نامقبول در عرصه تفسیر است، جلوگیری شود.
وی افزود: اصل اعتبارسنجی متقن احادیث تأویلی(باطنی) معصومان(ع)، ضروری و مورد اتفاق است، اما روش‌ها در اعتبارسنجی آن‌ها مختلف است. برخی سهل‌گیرانه و خوشبینانه به نقد، گزینش و پذیرش آن‌ها، و برخی دیگر به استناد پدیده جعل و غلو، بدبینانه به نقد و رد پرداخته‌اند و همه یا بیشتر احادیث تأویلی را برساخته، انگاشته‌اند.
استاد حوزه و دانشگاه با این بیان این پرسش که چه اموری در حوزه روش نقد، موجب مخدوش شدن ارزش علمی و ناکارآمدی ارزیابی احادیث تأویلی میشود اظهار کرد: مقوله اعتبارسنجی یا نقد احادیث تأویلی، نوعی داوری است که می‌تواند واقع‌نما و دارای ارزش علمی باشد یا خلاف آن توصیف شود و به شناسایی روش‌های نادرست در عرصه ارزیابی این احادیث می‌پردازد.
وی با بیان اینکه مقصود از آسیب‌های مبنایی، مبانی سست و معیوبی است که پایه نقد روایات تفسیری قرار می‌گیرد، اضافه کرد: پس شناسایی مبانی سست در نقد احادیث تفسیری، آسیب‌شناسی مبانی اعتبارسنجی روایات تفسیری مانند: انگاره منحصر بودن اعتبار خبر واحد به راوی ثقه یا انگاره تلازم غلو راوی و جعلی بودن روایاتش یا انگاره تنافی غلو و وثاقت است.
مروجی طبسی با بیان اینکه برخی آسیب‌ها، روشی است یعنی، پژوهشگر یکسری روش‌های نادرست را انتخاب می‌کند که منجر به نتایج غلط نیز میشود، گفت: یک دسته روایات تأویلی هستند که در مورد یک آیه به تبیین می‌پردازند اما معنایی از آیه ارائه می‌دهند که از ظاهر آیات به دست نمی‌آید. این معنای غیرظاهری آیه گاهی عرفی و گاهی فرا عرفی است. عرفی نیز یعنی اینکه با قرائن و الغای خصوصیت آن را خواهیم فهمید؛ مانند یدالله فوق ایدیهم که متوجه می‌شویم خداوند دست ندارد و معنا را بر قدرت تعبیر می‌کنیم.
وی افزود: دسته دیگر روایات تأویلی، روایاتی هستند که معنایی از آیه ارائه می‌دهند که معنای ظاهر را نفی نمی‌کنند اما معنا از آیه نیز فهمیده نمی‌شود مانند سوگندهای سوره تین و زیتون که روایات اشاره دارند مراد امام حسن(ع) و امام حسین(ع) هستند؛ این معنا از آیه برداشت نمی‌شود اما این معنا نفی نیز نشده است.
مروجی طبسی با بیان اینکه بخشی از روایات تأویلی نیز ناظر به بیان برخی از آیه هستند، گفت: لسان روایات باطنی فراعرفی، نفی ظاهر آیه نیست بلکه معنای دیگری از آیه که فهمیده نمی‌شود بیان میشود.
آفات مرتبط با روایات تأویلی
وی با اشاره به آفاتی که نسبت به روایات تأویلی وجود دارد، اظهار کرد: چند خطای روشی در این عرصه وجود دارد؛ برخی از این آسیب‌ها مقوله اعتبارسنجی، ارزشیابی و ارزش علمی داوری روایات تأویلی را مخدوش می‌کنند؛ برخی آسیب‌ها نیز ناظر به عدم سنجش داده‌های رجالیان است که یکی از آن‌ها بی توجهی به روایات غلو است .
عضو هیئت علمی دانشگاه حضرت معصومه(س) با بیان اینکه برخی راویان روایات تأویلی متهم به غلو هستند، تصریح کرد: به خصوص این مسئله در روایات بیان فضائل اهل بیت(ع) وجود دارد؛ لذا به مجرد اینکه یک راوی متهم به غلو را در سلسله اسناد روایت می‌بینند روایت را مخدوش می‌دانند اما اشکال کار این است کسانی که روایات را اعتبارسنجی کرده‌اند به تعریف غلو به صورت جامع نپرداخته و حدود و ثغور آن را تعیین نکرده‌اند در حالی که این روش خطاست و ابتدا باید تعریف غلو روشن شود.
استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه غلو در تعریف علمای بغداد، قم و ... متفاوت است، افزود: نمی‌شود بدون ارائه تعریف غلو کسی را متهم کرد؛ زیرا یک راوی در نظر قمیون متهم به غلو بود اما در نظر بغدادیون اینطور نبود.
وی افزود: خطای روشی دیگر عدم سنجش داده‌های رجالیان است یعنی پژوهشگر به نقل عبارت رجالیون در مورد راویان بسنده کرده و به نقد و ارزیابی آن‌ها نمی‌پردازد. مثلا در رجال نجاشی آمده است که فلانی غلو است و بقیه نیز آن را مبنا می‌گیرند در حالی که نیازمند بررسی است.
مواجهه‌های گوناگون با روایات تأویلی
در ادامه نشست حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالهادی مسعودی خمینی؛ رئیس دانشگاه قرآن و حدیث که به عنوان ناقد به ایراد سخن پرداخت با بیان اینکه ما در مورد روایات چند مواجهه داریم، گفت: قبول ساده‌لوحانه، رد گستاخانه و پذیرش منصفانه که در حوزه و دانشگاه وجود دارد؛ رویکرد اول اینکه روایت بدون اعتبارسنجی و ارزیابی مورد پذیرش قرار می‌گیرد و در رد گستاخانه نیز برای اینکه متهم به اخباری‌گری نشویم هر روایتی را رد می‌کنیم که صحیح نیست؛ ارائه دهنده روایات تأویلی را که بدون درنگ فکری و تأمل رد شده است مورد نقد قرار می‌دهند که بحث خوبی است.
وی با بیان اینکه مبنای ایشان در مورد تاأویل آیاتی است که در نگاه اول برداشت ظاهری مقبولی از آن ارائه نشده است؛ لذا مبنای اعتبارسنجی ایشان وثوق سندی نیست، افزود: مبنای سند وثوقی در گذشته چندان مقبول نبوده است و در تفسیر و عقاید نیز کاربرد زیادی ندارد؛ ارائه دهنده مبنای خود را به وثوق متنی متکی کرده است و اینکه نباید این روایات رد شوند. همچنین نقطه قوت دیگر وی اتخاذ مبنای درست برای اعتبارسنجی است.
مسعودی خمینی با بیان اینکه وی تأویل را منظر لغت‌دانان، اصولیون و قرآن‌پژوهان مورد توجه قرار داده است و این هم نقطه قوت است، اضافه کرد: ما باید معنای لغوی تأویل، معنای کاربردی آن در قرآن و معنای آن در نزد اصولیون و نباید این معانی را خلط کنیم.
استاد دانشگاه قرآن و حدیث، ادامه داد: اگر تأویل را بین معنای مصدری و فعلی فرق نگذاریم مشکلاتی ایجاد خواهد شد؛ البته مصدر معنای اسم مفعولی نیز دارد مانند: هذا کتاب انزل الیک ... . این تأویل، حاصل عمل تأویل کردن است؛ لذا در این موارد هم گاهی اشکال ایجاد میشود.
مسعودی خمینی بیان کرد: تأویل اگر به نفی صحیح ظاهر آیه بینجامد در زمره روایات معارض قرآن قرار گرفته و از حجیت خواهد افتاد؛ ما می‌توانیم تأویل را متفاوت و متغایر با معنای ظاهر آیه بدانیم اما نمی‌توانیم متعارض به نحو تعارض مستقر بدانیم؛ زیرا از حجیت ساقط خواهد شد؛ تأویل آیه می‌تواند متفاوت از معنا باشد اما متغایر با نباید باشد و این نکته باید بیشتر توضیح داده شود به خصوص اینکه تصور میشود ارائه‌دهنده معتقد است اگر متعارض باشد اما قرینه داشته باشد درست است در حالی که کارکر قرینه تقویت صدوری است و نمی‌تواند جنبه تعارض را حل کند.
رئیس دانشگاه قرآن و حدیث اضافه کرد: در مورد غلو همانطور که گفته شد مرز بسیار باریکی با مقصره دارد؛ کسانی که غلو بودند به ربوبیت الهی در حق ائمه قائل بودند؛ مفضل بن عمر از روایان بزرگی است که یک طیف پیرو دارد و معتقد به ربوبیت و رازقیت ائمه بود اما غالی هم نیست؛ زیرا ربوبیت و رازقیت از دیدگاه غلات استقلالی است اما از دیدگاه کسانی مانند ایشان غیراستقلالی و در حقیقت در عرض خداوند است، یعنی ائمه(ع) در تدبیر عالم، رزق و روزی و شفای بیماران دخالت دارند اما به اذن خدا این کارها را انجام می‌دهند.
مسعودی خمینی در پایان با اشاره به رابطه بطن و تأویل، تصریح کرد: احساس می‌کنم تأویل و بطن در نظر شما تفاوت اندکی دارد اما در روایات اینطور نیست؛ به تعبیر دیگر تأویل و بطن فقط در ذهن تفاوت دارند و تأویل عملیات ذهنی است برای رسیدن به لایه درونی و بطن.
