اشاره
نويسنده در گفتارى تحت عنوان «معرفت و هدايت، فعل خداست: آيات و روايات» ـ که در شماره‌ى 11 سفينه چاپ شد ـ بر اساس آيات و احاديث، به اين نتيجه رسيد که معرفت خداوند، صنع خداست نه اين‌که کسب بشر باشد. اين مقاله، به بررسى همان مطلب بر اساس ديدگاه‌هاى دانشمندان شيعه‌ى اماميّه مى‌پردازد و اين ديدگاه‌ها را بر اساس ترتيب زمانى (از قرن سوم تا پانزدهم) نقل و نقد و بررسى مى‌کند.
* * *
به عقيده‌ى بيشتر متکلّمان و صاحب‌نظران، معرفت خداوند سبحان نظرى و اکتسابى است. البتّه در ميان آنان برخى عقيده دارند که معرفت خداوند سبحان، فعل مستقيم خداست نه محصول درک عقلى انسان. بيشتر متأخّران بر اين باورند که معرفت خداوند سبحان، بديهى ضرورى است نه اکتسابى و نظرى، پس نيازى به اقامه‌ى برهان ندارد. در اين گفتار، برآنيم که نظرهاى برخى از عالمان بزرگ شيعى را در اعصار مختلف، نقل و نقد و بررسى کنيم.
1. ابو اسحاق ابراهيم نوبختى
نوبختى گويد:
على العبد نعم جمّـة، فلا بدّ من أن يعرف المنعم فيشکره؛ و لا طريق إلى هذه المعرفة إلّا النظر. ۱
نعمت‌هاى زيادى به بنده عطا شده است؛ پس لازم است صاحب نعمت خويش را بشناسد و سپاس گزارد و راهى براى معرفت او جز نظر وجود ندارد.
مرحوم علّامه حلّى در کتاب انوار الملکوت که در شرح کتاب ياقوت نگاشته در توضيح اين عبارت مى‌نويسد:
دليل مصنّف بر وجوب نظر، بر مقدّماتى استوار شده است:
