موجود ديگر منتقل مى‏نمايد. ولى در مورد دوم، ذهن مستقيماً از دليل به مدلول عبور مى‏كند و احياناً خود دليل، مغفولٌ عنه واقع مى‏شود. از اين جهت، شبيه آيينه است كه صورت را نشان مى‏دهد و هيچ گونه تفكّر و استدلال وساطت ندارد....البته از نظر عامّه مردم، حتّى اهل فكر و فلسفه معمولى، دلالت جهان بر ذات حق، از نوع دلالت مصنوع معمولى بر صانع آنهاست ـ يعنى اين دسته فقط در اين حدود ارتباط را ادراك مى‏كنندـ امّا از نظر اهل عرفان و همچنين فيلسوفانى كه حكمت متعاليه را شناخته‏اند و مخصوصاً مسائل «وجود» را آن چنان كه بايد ادراك كرده‏اند، دلالت مخلوقات بالاتر از اين است. طبق اين مشرب فلسفى، مخلوقات عين ظهور و نمايش ذات خداوندند، نه چيزهايى كه ظاهر كننده خداوندند. يعنى ظهور و نمايش آيينه بودن، عين ذات آنهاست. ^۱
چنان كه مى‏بينيم، بحث در اينجا از مذكِّر بودن و ياد آور بودن آيات و مخلوقات فراتر رفته و آنها مظهر و مجلاى حق متعال شمرده شده‏اند كه هر كس در آنها چنانچه هستند بنگرد، خدا را در آنها ظاهر خواهد ديد، بلكه آنها را عين ظهور و نمايش ذات خدا خواهد ديد. در اينجا اين پرسش پيش مى‏آيد كه كسى كه مخلوقات را چنان كه هستند ادراك كند، مگر نه اين است كه در چنين حالى نيز آنها را مخلوق و مصنوع درك مى‏كند و البته مصنوع بودنشان را به وضوح و روشنى درك مى‏كند؟ آيا مى‏توان گفت: وضوح و روشنىِ دركِ مخلوق بودن، حقيقت درك مخلوق را عوض كرده و تبديل به درك صانع و خالق مى‏كند؟! اين حرف در صورتى معنا مى‏دهد كه بگوييم شناخت خالق ـ همراه شناخت مخلوق ـ آن چنان قوى و شديد مى‏شود كه انسان از معرفت مخلوق بريده، به شناخت خالق و صانع متوجه مى‏شود. در اين صورت نيز، شناخت مخلوق به شناخت خالق تبديل نشده است، بلكه شناخت خالق ـ كه سابق بر شناخت مخلوق در انسان وجود دارد ـ به وسيله شناخت مخلوق ظهور و بروز پيدا كرده و انسان به آن متذكّر شده است. ما قائليم كه ميان خالق و مخلوق هيچ گونه مشاركت و مشابهتى وجود ندارد؛ بينونت و جدايى آن دو، بينونت صفتى است؛ آنچه در مخلوق يافت شود در خالق ممتنع شود و آنچه در مخلوق ممكن باشد در خالق محال باشد؛ خالق تهى از خلق و خلق تهى از خالق است؛ و وجود خالق و مخلوق، دو وجود جدا از هم و مباين است. براين اساس، ديگر نمى‏توان گفت: مخلوقات، عين ظهور و نمايش ذات خدايند، چون در مخلوق