مفهوم شناسي
از ميان مفردات حديث دو واژه «کنز» و«مخفي» نيازمند توضيح است:
1. واژه کنز
واژه، کنز به معناي گنج، به مالي گفته مي‌‌شود که انسان ذخيره و دفن مي‌‌نمايد۱ از نظر فقهي هر مالي است که زکاتش را نپرداخته‌اند. روايت «کل مال لا تؤدي زکاته فهو کنز» بر اين نکته دلالت دارد.۲ برخي کنز را عبارت از گردآوري و جمع دانسته‌اند۳ که بازگشت آن از يک جهت به همان معناي پيشين است؛ زيرا در گنج مفهوم جمعيت نهفته است؛ گرچه جمع با پنهان کردن و دفن کردن مساوي نيست. مراد از کنز در حديث مورد بحث، دارايي و غناي حق تعالي است.۴
از اين نکته نبايد غافل ماند که لغت شناسان معروفي مانند خليل بن احمد، ابن منظور، جوهري، طريحي و ابن اثير که غالباً در مقام بررسي واژه مورد بحث به آيات و روايات مربوط اشاره کرده و شواهدي را آورده‌اند، هيچ کدام به مناسبت ذکر واژه کنز به حديث کنز مخفي اشاره نکرده‌اند! اين امر ميتواند تأييد کننده اين فرضيه باشد که در عصر آنان يا اين حديث موجود نبوده و يا حداقل از شهرت کنوني را نداشته است.
البته عدم ذکر اين حديث، به تناسب توضيح برخي از واژگان آن در کتب لغت، گر چه دليلي بر اثبات جعل و وضع آن نيست، اما دست کم ميتواند قرينه‌اي بر ادعاي ياد شده محسوب گردد.
2. واژه مخفي
با آن که اين واژه، به ظاهر از ريشه خفي، به معناي پنهان و پوشيده گرفته شده است،۵ خفي به معناي آشکار کردن نيز آمده است. گفته مي‌‌شود: «خفيته اي اظهرته». ۶ از اين رو، اين واژه ميتواند از اضداد باشد.
ريشه «خفي» به صورتهاي ثلاثي مجرد و مزيد در بابهاي افعال (اخفاء)، تفعيل (خفي)، افتعال (اختفاء) و استفعال (استخفاء) آمده است؛ اما در هيچ کدام از اين اشتقاق‌ها و طبق گفته هيچ لغت‌شناسي واژه «مخفي» وجود ندارد. گويا استعمال واژه مخفي خلاف فصاحت عربي است و مورد استعمال عرب نبوده است؛ چنان که در آيات قرآن و احاديث فريقيين نيز موردي يافت نشد
1.. کتاب العين، ج۵، ص۳۲۱؛ الصحاح، ج۳، ص۸۹۳.
2.. وسائل الشيعة، ج۹، ص۳۰.
3.. موسوعة مصطلحات الامام فخر الدين الرازي، ص۶۳۵.
4.. شذرات المعارف، ص۸۰.
5.. المفردات، ص۱۵۲.
6.الصحاح، ج۶، ص۲۳۲؛ لسان العرب، ج۱۴، ص۲۳۴.
