1. نشاط علمي بسيار مضاعفي در سمرقند و كش وجود داشته، اگرچه نويسندگان زيادي ندارند؛ اما بزرگ‌ترين نويسنده در اين دوران ـ كه اصالتاً اهل اين حوزه بود ـ جناب عياشي است. او با نگارش دويست كتاب۱ و تربيت شاگردان متعدد در اين منطقه انقلابي علمي در جهت نشر علوم اهل بيت ايجاد كرد. اين فضاهاي مثبت سبب شد كه صدوق نيز بخشي از عمرش را در اين دوران در محدوده ايلاق بگذراند و كتاب من لا يحضره الفقيه را در طول چهار سال در ماوراءالنهر تدوين كند.۲ دو تن ديگر از مؤلفان پر كار ماوراءالنهر در اين دوره جعفر بن علي بن احمد قمي ايلاقي۳ (به نقل سيد بن طاووس از فهرست كراجكي او از نويسندگان بزرگ ري و قم بوده و دويست و بيست كتاب روايي نگاشته بوده است)۴ و حيدر بن محمد بن نعيم سمرقندي هستند كه آثار بسياري را خلق كرده‌اند. حيدر بن محمد بن نعيم سمرقندي، مؤلف كتاب فهرست آثار عياشي،۵ و راوي بسياري از كتاب‌ها و اصول روايي شيعه كه بالغ بر هزار كتاب و اصل بوده است.۶
نويسندگان ديگري نيز در اين دوران در منطقه ماوراءالنهر حضور داشته‌اند كه چون آثار آنها اندك است، بدان اشاره نشد.۷
گذشته از روايات بر جا مانده از نويسندگان ماوراءالنهر در جوامع حديثي، چند اثر روايي نيز خوشبختانه به دست ما رسيده كه عبارت‌اند از: تفسير العياشي (2 جلد)، رجال الكشي، كتاب من لا يحضره الفقيه و مجموعه‌اي از آثار جعفر بن علي بن احمد قمي مانند جامع الأحاديث، المسلسلات الأعمال، العروس في خصائص و آداب الجمعة، كتاب فضل الجمعة، كتاب الغايات، كتاب دفن الميت، المنبي عن زهد النبي صلي الله عليه و آله ، كتاب أدب الإمام و المأموم.
به طور كلي در اين دوره محدثان اين سامان ده‌ها اثر روايي را تدوين كردند كه در هيچ دوره‌اي ـ نه قبل و نه بعد ـ چنين شكوفايي در تاريخ حديث اين منطقه ديده نمي‌شود. موضوعات اين كتاب‌ها اگر چه بسيار متنوع است، اما بيشترين موضوعات در فقه و كلام بوده است.
1.. ابن نديم ۱۷۵ كتاب او را نام مي‌برد و در پايان مي‌نويسد: كتاب‌هاي او دويست و هشت كتاب است و جمع‌كننده آنها بيست و هفت كتاب را پيدا نكرده است؛ ( الفهرست، ص۲۷۵ ـ ۲۷۷)؛ نجاشي هم ۱۵۷ كتاب را به او منسوب دانسته (رجال النجاشي، ص۳۵۱ ـ ۳۵۳) و شيخ طوسي نوشته است: «له كتب كثيرة تزيد علي مائتي مصنف» و از ۱۸۲ كتاب وي اسم برده است (الفهرست، ص۱۳۷ ـ ۱۳۹). محققان اين كتاب ۱۹۵ عنوان كتاب را كه فهارس‌نگاران به عياشي نسبت داده‌اند در مقدمه ياد كرده‌اند ( تفسير العياشي، مقدمه، ص۴۰ ـ ۴۵).
2.. من لا يحضره الفقيه، ج۱، ص۱۴.
3.. رجال الطوسي، ص۴۱۸، ش ۶۰۳۶؛ أعيان الشيعة، ج۴، ص۸۲ ـ ۸۳.
4.. أعيان الشيعة، ج۴، ص۸۲ ـ ۸۳.
5.. الفهرست، ابن نديم، ص۲۷۵ ـ ۲۷۷
6.. الفهرست، طوسي، ص۱۲۰.
7.. به عنوان نمونه نصر بن صباح بلخي ـ استاد كشي ـ خود نويسنده چند اثر است كه كتاب معرفة الناقلين و كتاب فرق الشيعه از جمله آثار اوست. (رجال النجاشي، ص۴۲۸، ش ۱۱۴۹).
