سده چهارم هجري
مجموع راويان ماوراءالنهر در سده چهارم هجري 65 نفر هستند كه به تفكيك شهرهايشان عبارتاند از:
اُسرُوَشَنَه (اُشرُوسَنَه): يك راوي: عمار بن حسين بن إسحاق مشهور به أسروشني (استاد شيخ صدوق).۱
بخارا: 21 راوي. دو تن از راويان مشهور بخارا در اين دوران عبارتاند از: حسين بن علي بن محمد قمي، معروف به أبو علي بغدادي (استاد شيخ صدوق) از مرتبطين با حسين بن روح،۲ نايب امام عصر عليه السلام ، شيخ نجم الدين أبو سعيد محمد بن حسن بن محمد بن أحمد بن علي بن الصلت قمي۳ از دانشمندان معاصر شيخ صدوق در بخارا.
حضور شيعه و محدثان شيعي در بخارا سبب شد كه در همين دوران حديث جوي پر سفري همچون أبو مفضل شيباني۴ ـ از راويان پر حديث شيعه۵ ـ را به بخارا فرا خواند.۶
صُغد (شهري بين بخارا و سمرقند): يك راوي: أحمد بن محمد بن عبدالله صغدي، استادِ مشايخ صدوق.۷
سمرقند و كَش: 19 راوي. در ميان اين افراد حيدر بن محمد بن نعيم سمرقندي۸ محدث پر كار شيعي، محمد بن مسعود عياشي۹ دانشمند بزرگ شيعه و فرزندش جعفر بن محمد بن مسعود۱۰ (ابن العياشي)۱۱ و محمد بن عمر بن عبدالعزيز (ابو عمرو كشي) نويسنده كتاب مشهور الرجال به چشم مي‌خورد.
شاش (چاچ): 5 راوي. بكر بن علي بن محمد بن فضل شاشي حاكم يكي از ايشان است كه صدوق از او در همين منطقه روايت مشهور كميل بن زياد را شنيده است.
ايلاق: 7 راوي. شيخ صدوق و 6 راوي ديگر در منطقه ايلاق را مي‌توان از محدثان آن سامان دانست. گفتني است پنج نفر از ايشان از اساتيد صدوق و يك نفر ديگر شاگرد صدوق بوده است. مهم‌ترين فرد در ميان مشايخ صدوق جعفر بن علي بن احمد از فقهاي قمي است كه در ايلاق سكونت گزيده بود.
فَرْغَانَه: 10 راوي. كه از ميان ايشان هفت نفر، از مشايخ حديث شيخ صدوق بوده‌اند.
1.. كمال الدين و تمام النعمة، ص۴۷۲ ـ ۴۷۳.
2.. همان، ص۵۱۸ ـ ۵۱۹.
3.. همان، ص۲ ـ ۳.
4.. رجال النجاشي، ص۳۵۶، ش ۱۰۵۹.
5.. فهرست الطوسي، ص۴۱۱، ش ۶۱۱.
6.. كفاية الاثر، ص۹۰.
7.. رجال الطوسي، ص۴۲۰.
8.. رجال النجاشي، ص۳۵۰.
9.. رجال الطوسي، ص۴۱۸.
10.. كمال الدين و تمام النعمة، ص۲۹۲.
11.. رجال الطوسي، ص۴۱۸، ش ۶۰۳۶.
