نسخه و سایر آثار حدیثی

مطالعه آثار پیشینیان نشان می‌دهد که نسخه‌نویسان احادیث یکی از ائمه علیهم السلام را در نسخه خود گرد آورده‌اند. عباراتی چون «روی عن أبی عبد الله علیه السلام نسخة»^۱ و «له نسخة عن جعفر بن محمد علیه السلام »^۲ نشان‌گر وجود روایاتی از آن امام علیه السلام در «نسخه» است.

بنا بر این، اگر «نسخه» را تنها، کتابی مشتمل بر روایات یکی از ائمه علیهم السلام بدانیم، چه تفاوتی بین این کتاب با دیگر آثاری است که حاوی احادیث یک امام علیه السلام بوده، اما فهرست نگاران، آنها را «نسخه» ننامیده‌اند؟

نجاشی در معرفی موسی بن سلمة کوفی می‌گوید:

له کتاب‏ عن‏ الرضا علیه السلام .^۳

وی در گزارشی دیگر آورده است:

وریزة بن محمد الغسانی له کتاب‏ عن‏ الرضا علیه السلام .^۴

بدون تردید، آن دو اثر نیز به نقل احادیث امام رضا علیه السلام اختصاص داشته است. پس چرا از آنها به «نسخه» تعبیر نشده است؟

از بررسی تعریف‌های ارائه شده و نکات پیش گفته، مفهوم «نسخه» به عنوانی نگارشی حدیثی به دست نمی‌آید. از این رو، بر آن شدیم با مراجعه به منابع کتابشناسی، استعمالات این واژه را بررسیم تا شاید بتوانیم از کاربرد این اصطلاح در موارد خاص، به نکاتی دست یابیم.

نجاشی و کاربرد نسخه

بیشترین کاربرد واژه نسخه و مشتقات آن در دو فهرست مهم قرن پنجم، یعنی الفهرست شیخ طوسی و فهرست النجاشی در معنای لغوی آن، یعنی رونوشتی از یک اثر بوده است. همان گونه که گذشت، این کاربرد از موضوع بحث این نوشتار خارج است. بحث در کاربرد تعابیری چون «له نسخة»، به جای «له کتاب» است که همانند «له مسائل»، نشان دهنده اثری با ویژگی خاص بوده است. نجاشی در معرفی نزدیک به چهل اثر، تعبیر «نسخه» را به