3. با رشد و بالندگی شیعه در ایران نیاز مبرم و شدیدی به آگاهی سازی مردم به وجودآمد. لذا، فضای مناسبی برای علمای شیعه در نگارش، شرح و ترجمه آثار حدیثی به وجود آمد. دو خاندان مجلسی و خوانساری در این امر پیش‌گام بودند و در مقدمه آثار خود به انگیزه‌های کار خود اشاره کرده‌اند.

4. در این زمان به دلیل قدرت سیاسی و مالی بسیاری از نسخه‌های معتبر میراث حدیثی شیعه _ که در دیگر بلاد اسلامی بوده است _ با تشکیل گروه‌هایی خریداری شد و رشد شگرفی در این باره صورت گرفت.

5. بسیاری از تعلیقه‌ها، حاشیه‌ها، فهرست‌ها و اجازات حدیثی نشان‌گر حلقه‌های درسی حدیثی در این زمان است. در این زمان و با توجه تمایلات اخباری حلقه‌های حدیث خوانی و شرح و تحلیل آن بسیار بوده است و بیشتر از دیگر علوم اسلامی مورد توجه بوده است.

نتایج بحث

_ یکی از بزرگ‌ترین تحوّلات حدیثی شیعه در این دو سده صورت پذیرفته است. بیشترین آثار حدیثی، به ویژه متن‌پژوهانه در این دو سده به برکت فضای سیاسی و اجتماعی موجود سامان یافته است.

_ مهم‌ترین بسترهای شکل‌گیری این حرکت عبارت‌اند از: تمایلات اخباری‌گری، درخواست دانشمندان و اهل علم، تلاش بی‌وقفه علمای دینی، وجود مشرب‌های فکری متفاوت، همگانی‌سازی معارف دینی، حمایت و تشویق پادشاهان صفوی از عالمان دینی، ایجاد زیرساخت‌های فرهنگی و پاسخ‌گویی به شبهات اهل سنّت.

_ آثار متن‌پژوهانه در سه بخش صورت گرفت: الف. کار بر کتب اربعه، ب. کار بر دیگر کتب حدیثی، ج. شرح یک حدیث یا خانواده حدیثی. بیشترین آثار بر کتب اربعه، به ویژه الکافی صورت گرفته است. نزدیک به سی درصد آثار به صورت حاشیه و تعلیقه صورت پذیرفته است. خاندان مجلسی بیشترین نقش را در این مورد داشته‌اند.

_ ده درصد آثار به زبان فارسی است و سید علاالدین گلستانه، آقا جمال خوانساری و محمد باقر مجلسی بیشترین اثر فارسی را داشته‌اند. درخواست پادشاهان صفوی و اهل علم در این حرکت بسیار اثرگذار بوده است.

_ بیش از هشتاد درصد آثار با رویکرد اخباری معتدل نوشته شده است، اما با این وجود، در برخی از آثار، تحلیل و بررسی سندی صورت گرفته است.