وقت نيز بوده است.
اما پژوهش در امر خطبههاي جمعه و عيدين امام علي عليه السلام با چند سؤال جدي زير، روبرو است:
سؤال اول : با توجه به کوتاه بودن مدت زمامداري امام علي عليه السلام و شرايط سياسي ـ اجتماعي دوران زمامداري آن حضرت، حضرتش چند جمعه موفق به ايراد خطبه نمودهاند و از اين تعداد چه تعداد در منابع کهن اسلامي ثبت گرديده است؟
سؤال دوم : محتواي خطبههاي جمعه و عيدين حضرت علي عليه السلام حاوي چه مباحث و مسائلي است؟
نوشته حاضر، با بهانه قرار دادن سؤالات ياد شده، اقدام به مطالعه در مورد خطبههاي آن حضرت نموده، که ماحصل آن بدين قرار است.
1. پيشينه تحقيق
خطبههاي جمعه امام علي عليه السلام، از همان روزهاي نخستين خلافت ايشان، مورد توجه علاقهمندان به آن حضرت بوده است. بررسيهاي تاريخي حکايت از آن دارد که، متن خطبههاي جمعه آن حضرت ـ آن هم در هفتههاي آغازين زمامداريشان ـ ثبت گرديده است. آقا بزرگ تهراني رحمه الله در کتاب خويش، به دهها مورد کتاب، با عنوان «اَلخُطَب، خُطَبُ عَلي و ...» ، اشاره کرده و متذکر شدهاند که، اين موارد نشان از اهتمام شيعيان آن حضرت مبني بر ثبت و نگهداري خطبههاي آن حضرت ـ آن هم در سدههاي نخستين اسلام ـ دارد. ۱ در اين ميان، کتاب زيد بن وهب جهني از همه معروفتر و مهمتر به حساب ميآيد؛ چرا اين کتاب علاوه بر اين که حاوي خطبههاي جمعه و عيدين آن حضرت بوده، از نظر زمان تأليف هم از جمله کتابهاي اولين در اين زمينه به حساب ميآيد که قبل از تأليف نهجالبلاغة، وجود داشته است؛ امّا متأسفانه اين کتاب به علل نامعلومي از صفحه روزگار پاک شده است.
کتاب العقد الفريد اثر ابن عبد ربه (م 328ق)، ديگر کتابي است که به تعدادي از خطبههاي جمعه امام علي عليه السلام، اشاره کرده است. اين کتاب که برگزيده سخنان بزرگان را در خود جاي داده است، به دو مورد هم از خطبههاي جمعه علي عليه السلام اشاره نموده است. اين خطبهها در منابع شيعه ذکر نشده و از نظر وضعيت هم، ناقص هستند.
ديگر موردي که ميتواند، جزء پيشينه اين تحقيق به شمار آيد، کتاب شريف نهجالبلاغة است. اين کتاب که به همت سيد رضي (م406ق) رحمه الله تأليف گرديده، به فقراتي از خطبههاي جمعه و عيدين علي عليه السلام، اشاره کرده است. فقرات مذکور، هم معدود و هم به صورت پراکنده ذکر شدهاند، و به جز سه مورد، هيچ اشارهاي به جمعه و عيدين بودنشان، نشده است.
از جمله تحقيقات ديگري که جزء پيشينه اين پژوهش به شمار ميآيد، مجموعه مستدرکاتي هستند که بر کتاب شريف نهجالبلاغة، نوشته شدهاند. مجموع خطبههايي که در اين سري از کتابها،
1.الذريعة الي تصانيف الشيعة، ج ۷، ص ۱۸۷ ـ ۱۹۱.