ساختار نهاد وكالت امامان(ع)

اصطلاح نهاد وكالت، نشان دهنده ساختارى تشكيلاتى و منضبط است. اگر چه به سبب ابتدايى بودن آن تشكيلات ، در توصيف آن، از عبارت «سازمان» نمى توان استفاده كرد؛ زيرا تعريف سازمان در حوزه ادارى معاصر، به گونه اى است كه نهادهاى ابتدايىِ دوره كهن را در برنمى گيرد.

نهاد وكالت در آغاز، ساختارى ساده و بسيط داشت؛ ولى پس از سال دويست هجرى و بويژه در دوره امام هادى(ع) و امام عسكرى(ع) ، ساختارى منضبط و تشكيلاتى يافت. امام(ع) در رأس هرم قرار داشت و نايب خاص، پس از ايشان قرار مى گرفت. در رده بعدى، وكلاى ارشد قرار داشتند كه منطقه بزرگى را (مثل منطقه شمال ايران از رى تا خراسان) تحت پوشش داشتند. سپس نوبت به وكلاى جزء مى رسيد كه معمولاً در نواحى دوردست و زير نظر وكلاى ارشد به فعاليت مى پرداختند. وكلاى ارشد و وكيلان جزء، در منطقه خود مقيم بودند. وكيلان موقوفات نيز در مناطقى كه اموال وقفى وجود داشت، در كنار وكيلان جزء قرار مى گرفتند.

افزون بر وكيلان گفته شده، گاه نمايندگانى از سوى رهبرى نهاد به صورت سيّار به مناطق متفاوت اعزام مى شدند و اموال جمع آورى شده نزد وكيلان را به مركز، منتقل مى كردند. گاه وكيلان جزء يا وكلاى موقوفات، شخصاً به مركز منطقه و يا بغداد - مركز نهاد وكالت - مى رفتند و گاه نمايندگانى را براى ارسال اموال و يا مكتوبات، اعزام مى كردند.

عملكرد وكيلان ارشد، جزء و موقوفات، از طرف افراد ارشد و گاه شخص امام(ع) بررسى مى شد و گاه به مؤاخذه و بازخواست آنها منجر مى گشت. اختلاف بين وكيلان رده پايين بويژه در مناطق مشترك نيز به وسيله مقامات بالاتر و گاه امام(ع) حلّ و فصل مى شد.

ظاهراً نصب نايب خاص و وكلاى ارشد، با توقيع مستقيم امام(ع) انجام مى شد. اين امر بويژه در مواردى كه وكيل منطقه از دنيا مى رفت و وكيل جديد جايگزين او مى گشت، اهمّيت مى يافت. گزارش هاى جالبى از انتصاب ابوعلى بن راشد، پس از على بن حسين بن عبدربه - وكيل امام(ع) در مدائن و اطراف بغداد - در دست است.[۱]

همچنين در نصب ابراهيم بن عبده به عنوان وكيل منطقه نيشابور، توقيعات چندى صادر شده است كه حاكى از اختلاف نظر در محدوده جغرافيايى وكيلان جزء آن منطقه است .[۲]