ب ـ اقدامات عملى

معصومان عليهم السلام تنها به کارهاى علمى و پيشگويى و خبردهى بسنده نکردند، بلکه با انجام برخى اقدامات عملى، شيعيان را براى تحمل دوران غيبت امام عليه السلام آماده ساختند. آنان دو گونه اقدام را به انجام رساندند. اين دو اقدام از دو گونه نياز شيعيان برخاسته بود: نياز به رتق و فتق امور مالى جامعه شيعه که نمى خواست در درون دستگاه خلافت و حکومت غاصب و جور هضم شود و نياز به فراگيرى معالم دينى و دريافت پاسخ براى پرسش هاى متعدد اعتقادى، فقهى و اجتماعى و سياسى.

1. نصب وکيلان خاص

پايان حکومت اموى، توسعه اقتصادى جامعه اسلامى در اوايل قرن دوم هجرى و روى کار آمدن حکومت عباسى، ارتباطات مالى امام و شيعه را گسترش داد و امامان عليهم السلام سازمان وکالت را براى تدبير امور مالى شيعيان، پى نهادند و با تبيين مسائل خمس، زکات و ديگر انفاق هاى واجب و مستحب، وکيلانى را از سوى خود براى اخذ، ارسال و توزيع اين وجوه مالى نصب کردند (ر. ک: پژوهشى پيرامون نهاد وکالت: ص53).
اين وکيلان همه از افراد معتبر و مورد اعتماد مردم و گاه عالم بودند و بويژه در مناطق دوردست جامعه اسلامى، نياز مردم را در حوزه ارتباطات مالى با امام و نيز اوقاف حل مى کردند. اين سازمان در روزگار امامت امام صادق عليه السلام، در دهه هاى ميانى قرن دوم هجرى شکل گرفت (ر. ک: تاريخ سياسى غيبت امام: ج2 ص134) و به دليل حبس طولانى و شديد امام کاظم عليه السلام به سرعت نضج گرفت و در روزگار امام هادى و امام حسن عسکرى عليه السلام به دليل محدوديت شديد ارتباط با امام، کارآيى خود را نشان داد و راه را براى غيبت صغراى مدت امام، هموار کرد. امام زمان عليه السلام با استفاده از اين نهاد سامان يافته، نائبان خاص خود را در روزگار غيبت نصب کرد و رابطه خود را با مردم از طريق ايشان سامان داد و پس از مدتى ارتباط خود را با اين بزرگان نيز به تدريج کاهش داد و شيعيان را براى باور امام ناپيدا و پيروى از فرمان هاى غير مستقيم پيشواى نهان، آماده ساخت.
گفتنى است در کنار سازمان وکالت، ما با افراد ديگرى به نام ابواب ائمه عليهم السلام نيز روبرو هستيم، اينان خواصّ ائمه عليهم السلام و نزديکترين کسان به ايشان بودند و گاه که وضعيت ارتباط مردم با امام عليه السلام به حداقل مى رسيد و حبس ها و فشارهاى سياسى، مانع حضور گسترده امام در جامعه مى شد، باب ها، دريچه اتصال مردم با امامان مى گشتند و اين نکته، آمادگى عملى مردم را براى تحمل فقدان امام بالا مى برد و سرانجام همين نهاد دوران غيبت صغرى را با چهار نائب خاص حضرت ولى عصر عليه السلام به عنوان دوره گذار از حضور هميشگى به غيبت مطلق با موفقيت پشت سرنهاد (ر.ک: راز داران حريم اهل بيت عليهم السلام: ص53 تا 60).