مَقاتل الطالبیین ـ منبع عاشوراپژوهی

در این کتاب بیش از دویست کشته خاندان ابو طالب در سه قرنِ نخست هجری، نام برده و احوالشان بیان شده است.

منبع: دانشنامه امام حسین(ع)، ج ۱، ص ۶۴

ابو الفرج علی بن حسین اُمَوی اصفهانی (۲۸۴ تا ۳۵۶ ق)، از مورّخان پرکار قرن چهارم است. او تألیفات فراوانی داشته؛ امّا تنها سه کتابِ الأغانی ـ که بسیار بزرگ و مورد اقبال بوده ـ، أدب الغرباء و مقاتل الطالبیین، از او بر جای مانده است. ابو الفرج، کتاب مقاتل الطالبیین را در سال ۳۱۳ هجری نوشته و در آن، بیش از دویست کشته خاندان ابو طالب را در سه قرنِ نخست هجری، نام برده و احوالشان را شرح کرده است. ابو الفرج به کشتگان طالبی نهضت عاشورا ـ که بیش از بیست تن هستند ـ نیز پرداخته و سپس با تفصیل، به شرح حال سَرور شهیدان، امام حسین(ع) و گوشه هایی از قیام ایشان و نیز اسارت خاندان ایشان روی آورده است.

او در کتاب خود، حکایات تاریخی را بیشتر به شیوه محدّثان و با سند، نقل می کند و امکان بررسی آنها را فراهم می آورد. وی با این کار، بر اعتبار کتابش افزوده است. او طریق های خود را به مورّخان پیش از خود (مانند: مدائنی، ابو مخنف و حتّی حمید بن مسلم، گزارشگر حاضر در کربلا)، ذکر کرده و جالب توجّه است که به امام زین العابدین(ع)، امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نیز طریق دارد.[۱]

او گاه، گزارش های نصر بن مُزاحم، مَدائنی و روایات عمّار دُهْنی و جابر جُعفی را ترکیب می کند و به شیوه مورّخان، حاصل آن را می آورد؛ امّا کمتر به نقد و تحلیل می پردازد. ترتیب کتاب ابو الفرج، بیشتر تاریخی است و در شرح حال افراد، بزرگی و فضایل را مبنا قرار نداده است.

نَسَب ابو الفرج اصفهانی، به امویان می رسد؛ ولی خود وی، گرایش های شیعی و زیدی داشته و از سوی ابن تیمیه مورد طعن قرار گرفته است؛ امّا ذهبی، شاگرد ابن تیمیه، می گوید:

حرفی در بی اعتباری او سراغ ندارم، بجز گفته ابن ابی الفوارس که گفته: «پیش از مرگش، روان پریش شد». تعدادی از ادیبان، کتاب الأغانی او را ستوده اند.[۲]

[۱]. براى آگاهى از برخى طريق ها، ر.ك: مقاتل الطالبيّين: ص ۹۸ ـ ۹۹ .

[۲]. ر.ك: تاريخ الإسلام: ج ۲۶ ص ۱۴۴ .