براى بررسى اختلافات مفيد با نوبختيان در اين موضوع ، لازم است كه آموزه هاى اختلافى را از هم تفكيك كنيم و هر يك را جداگانه بررسيم. چنان كه ياد شد، نوبختيان ، برخلاف ديدگاه شيخ مفيد ، به سه گزاره كلامى زير اعتقاد دارند:
1. بسيارى از كفّار به خداى متعال شناخت دارند
به نظر مى رسد كه درباره شناخت خداى متعال در متون دينى ، با دو دسته نصوص ، رو به رو هستيم. در بسيارى از آيات قرآن كريم ۱ و احاديث الكافى (و منابع ديگر) «معرفت اللّه » امرى فطرى و موهوبى شمرده شده است. بر پايه آموزه معرفت فطرى مى توان گفت كه كفّار نيز به خدا شناخت دارند ؛ زيرا اصولاً ايمان يا كفر به خداوند ، متأخّر از شناخت اوست. ۲ خداى منّان ، با اعطاى معرفت فطرى به انسان ها ايشان را از كسب و تحصيل آن بى نياز كرده و تنها ايمان به خود را موضوع تكليف قرار داده است. به ديگر سخن ، از منظر متون دينى ، تعريف خدا (= هدايت) فعل و صنع خداست و پذيرش و التزام به آن (= اهتداء / ايمان) يا نپذيرفتن آن (= كفر) ، فعل اختيارى انسان است. ۳
1.مانند : «فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِى فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَ لِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ» (سوره روم ، آيه ۳۰) ؛ «إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَ إِمَّا كَفُورًا» (سوره انسان ، آيه ۳) .
2.در اين باره ، در بحث احكام و اسما ، سخنى از علّامه طباطبايى خواهد آمد.
3.ايمان ، به معناى تصديق و التزام ، و كفر ، به معناى انكار يك شى ء پس از حصول شناخت به آن صورت مى پذيرد. از همين رو ، ممكن است انكار يك حقيقت ، پس از يقين به حقانيت آن باشد. آن گونه كه در قرآن كريم آمده است : «فَلَمَّا جَآءَتْهُمْ ءَايَاتُنَا مُبْصِرَةً قَالُواْ هَـذَا سِحْرٌ مُّبِينٌ * وَجَحَدُواْ بِهَا وَ اسْتَيْقَنَتْهَآ أَنفُسُهُمْ ظُـلْمًا وَ عُلُوًّا فَانظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُفْسِدِينَ» (سوره نمل ، آيه ۱۳ ـ ۱۴).
در حديثى نيز به نقل از امام صادق عليه السلام آمده است : «لَوْ أَنَّ الْعِبَاد إِذَا جَهِلُوا وَقَفُوا و لَمْ يَجْحَدُوا لَمْ يَكْفُرُوا لَهُ» (الكافى ، ج ۲ ، ص ۳۹۹ ، ح ۳). در حديث ديگرى نيز كفر ، به انكار مشروط شده است (همان ، ج ۲ ، ص ۳۸۸ ، ح ۱۹ نيز ، ر . ك : وسائل الشيعة، ج ۲۸ ، ص ۳۵۶ ، «باب جملة مما يثبت به الكفر و الايمان»). حديث زير ، درباره معناشناسى مفاهيم : ايمان، كفر، شرك، ضلال، معرفت و جهل ـ كه به حوزه معنايى ايمان تعلق دارند ـ ، قابل توجّه است: «إِنَّ اللَّهَ عز و جل نَصَبَ عَلِيّاً عليه السلام عَلَماً بَيْنَهُ وَ بَيْنَ خَلْقِهِ فَمَنْ عَرَفَهُ كَانَ مُؤْمِناً وَ مَنْ أَنْكَرَهُ كَانَ كَافِراً وَ مَنْ جَهِلَهُ كَانَ ضَالّاً وَ مَنْ نَصَبَ مَعَهُ شَيْئاً كَانَ مُشْرِكاً وَ مَنْ جَاءَ بِولَايَتِهِ دَخَلَ الْجَنَّةَ وَ مَنْ جَاءَ بِعَدَاوَتِهِ دَخَلَ النَّارَ» (الكافى ، ج ۲ ، ص ۳۸۸ ، ح ۲۰) .
