فیض الدُموع

مقتلی به زبان فارسی که با نثری ساده و به فارسی فصیح و بلیغ ماجرای عاشورا را بازگفته است.

فیضُ الدّموع و عبرةُ المُستَهام (ریزش اشک ها و اشک محزون و دل شكسته) مقتلی به زبان فارسی که با نثری ساده و به فارسی فصیح و بلیغ ماجرای عاشورا را بازگفته است.

انگیزه میرزا محمد ابراهیم نواب تهرانی (م ۱۲۹۹ق) در تالیف کتاب، به گفته خودش، برطرف کردن مشکل عدم دسترسی عموم مردم به كتابی موثق و صحیح به فارسی شیوا و بلیغ بوده است. وی تلویحاً گویندگان و راویانی را كه در بیان حوادث زندگانی امام حسین(ع) صداقت را ارج نمی نهند، به نقد كشیده و سخنوران كم اطلاع و ناآشنا به آیین فصاحت و بلاغت را که به گفته او عوام پروری می ‏كنند، نكوهش می كند. او کوشیده است تا مقتلی بنگارد كه هم خالی از نقایص یادشده و هم دربرگیرنده نثری فصیح، صناعات سخن و علم معانی باشد.

بدایع‏ نگار در پایان كتاب، علت تسمیه آن را چنین می ‏نویسد:

«و چون این حدیث مولم و واقعه جانسوز بدین جای رسید و با نازكی بیان و طراز صدق این مایه لطف سیاقت و جمال بلاغت یافت و از فیوضات قدس و سبحات انوار، گویی رشحی بدان درآمیخت؛ زبان و بنان را دیگر باز طاقت تقریر و توان تحریر نماند و دمع فائض و خاطر هائم آن را «فیض الدموع و عبرة المستهام» (ریزش اشك ها و اشک محزون و دل شكسته) خواند و حقّا كه مطالعت آن از دیده خارا اشک زاید و آشفتگان پریشان را غیرت و حیرت افزاید.»

در مقدمه کتاب درباره شیوه نگارش فیض الدموع آمده است:

«نثر بدایع‏ نگار، نثر مرسل ساده و در برخی عبارات مسجّع ساده از انواع نثر فارسی است و تكلّف و تصنعی در نثر او نیست. سخن‏ آرایی و نغز گفتاری در تزیین نثر او فراوان است. استخوان بندی عبارات، استوار و خوش نقش است. حُسن تألیف، تناسب كلمات، شیوایی و رسایی گفتار، زیبایی نثر او را باز می‏ نماید. روانی و سلاست، كلام وی را مطبوع و دل‏ انگیز كرده است. ضعف تألیف، غرابت، اغلاق و ایجاز مخل و كلمات نامأنوس و ناخوش آهنگ در گزینش او جای ندارد. هیچ ‏گونه تنافری در میان عبارات و الفاظ دیده نمی ‏شود. افعال منسوخه در مجموع كتاب انگشت ‏شمار است. از افعال تركیبی به تناسب زمان خویش بهره گرفته و ساختار قدیمی آن را حفظ كرده است».

کتاب با تولد امام حسین (ع) آغاز و با بازگشت کاروان اسرا به مدینه پایان یافته است.

نویسنده به تفصیل به وقایع عاشورا پرداخته و از منابع شیعی به ویژه ملهوف سید بن طاووس بسیار نقل کرده است تا آنجا که برخی فیض الدموع را ترجمه الملُهوف دانسته اند.

فیض الدموع مانند سایر مقاتل، با بیان تولد امام حسین(ع) و ذكر فضایل او و آنگاه مرگ معاویه و سلطنت یزید آغاز می شود و دربرگیرنده مقتل مسلم و دیگر شهدای کربلا و نیز غارت خیام امام و اسارت خاندان او در كوفه و شام و خطبه های حضرت زینب و امام سجاد (ع)، ام کلثوم و فاطمه دختر امام حسین است. کتاب با ترسیم مسیر شام اسرای کاروان کربلا و بازگشت آنان به مدینه پایان یافته است.

اهمیت و اعتبار علمی كتاب‏

فیض الدموع یک متن ادبی به زبان فارسی فاخر است. اثری است حماسی و مستند به اسناد معتبر تاریخی. بر اساس تحقیقاتی كه شده تاكنون كتابی فارسی با ویژگی های یاد شده، چنین شیوا و مستند به منابع دست اول تألیف نشده است. سیف اللّه نواب در مقدمه چاپ دوم می‏ نویسد:

«به طوری كه مشاهده می‏ شود، مورّخین اسلامی و متتبّعین غربی، وقایع عاشورا را هر یک با سبكی مخصوص تقریر و انتشار داده‏ اند و یادداشتهای مورّخین خارجی هم كه بعضی تفصیل داده ‏اند، مراتبی را متذكّر می ‏شوند كه در نظر مطالعه كننده تاریخ، قابل بحث و تحقیق است، لكن مرحوم محمد ابراهیم نوّاب در فحص و تحقیق اخبار مراقبت نموده است كه در كلیات واقعه صرف وقت شده و جریانات از روی صحت تقسیم ‏بندی شده باشد.».

منابع كتاب‏

مؤلف از منابع معتبر در حد امكان بهره برده و دقت كافی در ضبط روایات و نقل صحیح آنها نموده است. هر چند به علم رجال و درایه عالم و مجتهد نبوده، امّا در حسن انتخاب و دقت تألیف، سلیقه شایسته ‏ای به خرج داده است.

بیشترین منابع وی ملهوف سید بن طاووس است به گونه ‏ای كه عده ‏ای مانند آقا بزرگ در الذریعة و احمد منزوی در فهرست نسخه ‏های فارسی، فیض الدموع را ترجمه ملهوف دانسته ‏اند در حالی که كه ملهوف یكی از منابع این كتاب است كه در جاهای مختلف از آن نام برده شده است. از دیگر منابع این كتاب، بحارالانوار، مناقب ابن شهر آشوب و مقاتل الطالبیین ابوالفرج اصفهانی است كه مؤلف از آنها دراثر خود یاد كرده است. وی به مقتل الحسین ابومخنف نیز اعتماد كرده است.

فیض الدموع به رغم آنكه در دوران قاجار نوشته شده ولی با سایر مقاتل این دوره متفاوت است و دارای نثری زیبا و محتوایی ارزشمند است.

چاپ های فیض الدموع

چاپ سنگی به خط میرزا رضا کلهر به اهتمام نویسنده در سال ۱۲۸۶، تهران.
به خط میرزا رضا کلهر و به انضمام دعای عرفه با ترجمه فارسی میرزاابوالحسن شعرانی، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۸۶ق / ۱۳۴۵ش، تهران.
تحقیق و تصحیح اکبر ایرانی قمی، انتشارات هجرت و موسسه پژوهشی میراث مکتوب، قم.

از مزایای این تحقیق می توان به مقدمۀ مفصل آن اشاره کرد که در سه بخش است:

نخست: بررسی زمینه ‏های نهضت حسینی.

دوم: شرح حال مؤلف از زندگی نامه خودنوشت وی بر اساس رساله سرگذشت سیاسی واجتماعی بدایع نگار، و معرفی آثار او، به همراه نمونه ‏هایی از نثر بدایع‏ نگار در تألیفاتش به عنوان یک نویسنده ادیب؛

سوم: گزارشی از سیر تطور نثر فارسی و بررسی سبک‏ شناسی و بیان ارزش ادبی فیض الدموع به عنوان یک اثر جاوید با نثر شیوا و شیرین كه یادآور نثر فارسی قرن چهارم و پنجم قمری است.

محقق در تحقیق خود به نسخه های کتاب نیز توجه داشته است که در این باره می نویسد:

زمان دقیق تألیف فیض الدموع روشن نیست ولی مسلّم است كه این اثر دو بار به وسیله میرزا محمدرضا كلهر كتابت و تحریر شده است؛ بار اول در سال ۱۲۸۳ش كه فاقد مقدمه خطّاط و نیز هیچ‏ گونه حواشی و توضیحاتی در آن نیست و ۱۳۰ صفحه است. بار دوم در سال ۱۲۸۶ش با مقدمه كلهر از روی نسخه قبلی كتابت شده است و ۱۶۵ صفحه است.

اصل خطی نسخه اول در كتابخانه سلطنتی (كاخ گلستان) به شماره ۱۰۸۰ نگهداری می‏ شود ولی نسخه خطی دوم یافت نشد.

كاتب در مقدمه خود كه بر تحریر دوم فیض الدموع نوشته و نیز در پایان كتاب، پس از فراغت از آن به سال ۱۲۸۶ش تصریح می ‏كند كه گویا همان سال، توسط خود مؤلف و به تشویق اعتضاد السلطنه در دارالطباعه تهران به زینت طبع در قطع رقعی آراسته شد.

منابع:کتاب شناخت سیره معصومان، مرکز تحقیقات رایانه ای علوم اسلامی نور؛ مقدمه چاپ میراث؛ سایت lib.ir

تهیه و تنظیم: عباسعلی مردی