شرح دیوان منسوب به امیرالمؤمنین علی‌ بن ابی طالب(ع)

یکی از بهترین شروح بر دیوان منسوب به امام علی(ع)

بی شک امیرالمؤمنین(ع) گاه شعری سروده و یا به شعری تمثل جسته؛ چرا که «إنّ من‌الشّعر لحکمة»؛ اما در صحت و سقم انتساب همه آن‌چه تحت عنوان دیوان آن‌حضرت جمع آمده، حکم قطعی نمی‌توان کرد؛ بعضی تنها رجزها را سروده امام(ع)، می‌دانند.

برخی گفته‌اند که بسیاری از این اشعار سروده دیگران و انشاد امام(ع) است، نه انشاء ایشان.

به‌هرحال در کتب پیشینیان ابیاتی از قول امیرالمؤمنین(ع) آورده شده و برخی به جمع‌آوری آن‌ها اهتمام نموده‌اند. ابواحمد عبدالعزیزبن یحیی‌بن احمدبن عیسی جلودی ازدی بصری (م ۳۳۲) نخستین کسی است که به گردآوری اشعار امیرالمؤمنین علی(ع) اقدام کرده است.

پس از او ابوعبدالله محمدبن عمران‌بن سعیدبن عبیدالله مرزبانی بغدادی (م ۳۸۴)، از مشایخ شیخ مفید، اشعار امام را در کتابی گرد آورده است.

ابوالحسن علی‌بن احمدبن محمد فنجگردی نیشابوری (م ۵۱۲ یا ۵۱۳ ) نیز آن‌چه از اشعار امیرالمؤمنین(ع)، یافته در کتابی با عنوان سلوةالشّیعة یا تاج‌الأشعار جمع کرد.

ابوالسّعادات هبةالله‌بن محمد علی‌بن محمدبن حمزه حسنی بغدادی، معروف به ابن‌شجری، (م ۵۴۲ ) گردآورنده دیگر دیوان است.

لیکن هیچ‌یک از این مجموعه‌ها باقی نمانده و آن‌چه در دست است، گردآورده ابوالحسن قطب‌الدین محمدبن حسین‌بن حسن بیهقی نیشابوری کیدری (م ۵۷۶ ) است که پس از فراغت از شرح نهج‌البلاغه، به جمع‌آوری اشعار امام علی(ع) پرداخته و نام أنوارالعقول من أشعار وصی‌الرّسول بر آن نهاده است. از میان ۳۳ تن که به گردآوری و یا شرح اشعار امام، به صورت کامل یا ناقص، اقدام کرده‌اند؛ جامع‌ترین آن همان انوارالعقول است.

و بهترین شرح به فارسی، شرح قاضی میرحسین میبدی (م ۹۰۹ق) می‌باشد. (دکتر ابوالقاسم امامی، ترجمه دیوان امام علی، مقدمه، ص ۱۱ - ۲۲).

شرح دیوان منسوب به امیرالمؤمنین، علی‌بن ابی‌طالب(ع) که به تاریخ ۸۹۰ تألیف شده، مشهورترین اثر میبدی است و همواره مورد توجه و رغبت اهل علم بوده. در تذکره نصرآبادی آمده است: «یکی از فضلا که تألیفات متعدد دارد، می‌گفت که کاش تمام تألیفات من از قاضی میرحسین بود و شرح دیوان او از من بود».

شیوه میبدی در شرح دیوان

میبدی پیش از شروع به شرح اشعار منسوب به حضرت امیرالمؤمنین(ع)، مقدمه‌ای مفصل، مشتمل بر هفت فاتحه (فواتح سبعه) بدین عناوین تألیف کرده است:

فاتحه اولی؛ در بیان راه راست که مسلوک اصفیاست؛

فاتحه ثانیه؛ در ذات خدا، تقدس و تعالی؛

فاتحه ثالثه؛ در اسما و صفات؛

فاتحه رابعه؛ در انسان کبیر؛

فاتحه خامسه، در انسان صغیر که انسان‌العین کبیرست؛

فاتحه سادسه؛ در نبوت و ولایت؛

فاتحه سابعه؛ در فضایل و احوال مرتضی بر وفق حدیث و قرآن قدیم. وی در این بخش روایات بسیاری را از علمای اهل‌سنت در فضایل امیرالمؤمنین نقل کرده است؛ از آیات قرآن تنها آیه مباهله را با ذکر شأن نزول آن بر فضیلت امیرالمؤمنین(ع) گزارش کرده است.

در پایان این بخش، ضمن معرفی حضرت فاطمه؟عها؟، یکایک ائمه(ع) را ذکر کرده و شناسانده است.

میبدی مقدمه را متضمن مطالبی اساسی می‌شمارد که بیان آن‌ها ضروری است. می‌نویسد: «طریق اسلم آن است که طالب، قرآن و حدیث را میزان سازد و عقاید خود را از آن تصحیح کند، و بعد از استحکام عقاید دینیه در کلمات متکلمین و حکما و صوفیه نظر کند، و از هرجا استفاده نماید، تا آن عقاید به مزید استحکام و رسوخ موصوف گردد و به درجه یقین رسد».

اشعار کتاب بر اساس حروف الفبا چیده شده؛ ابتدا شعر، سپس معانی لغات و نکات صرفی و نحوی بیان شده است. آن‌گاه ترجمه فارسی ابیات آمده، و در پایان یک رباعی در مضمون بیت یا ابیات به فارسی سروده است.

اگر اشعار اشاره به حادثه‌ای تاریخی دارد، حکایت آن‌را شرح کرده است.

شرح دیوان، دارای نکات و فوائد خواندنی بسیاری است که از جمله آن‌ها می‌توان به ماجرای هجرت رسول‌خدا(ص) به مدینه، اطلاع رسول‌خدا(ص) از ماجرای بعد از رحلت، صلح امام حسن(ع)، یاغی‌گری معاویه، روایات بسیار در فضایل امام علی(ع) و... اشاره کرد.

چاپ‌های شرح دیوان

۱ـ چاپ سنگی در سال ۱۲۸۵ ق، در تهران؛

۲ـ چاپ سنگی در لکهنو به سال ۱۲۹۳ق؛

۳ـ چاپ در حاشیه شرح فارسی نهج‌البلاغه نوشته محمدبن محمد لاهیجانی مشهور به میرزامحمد نواب، به کوشش میرزاابوالقاسم شفیعی و میرزامحمود شفیعی به مباشرت حسین‌بن محمد اسماعیل خوانساری به سال ۱۳۵۶ق در چاپخانه اسلامیه عمدةالتجّار آقا حاج سیداحمد و برادران به دستیاری حاجی عبدالرحیم و آقا اسماعیل معارف‌خواه؛

۴ـ چاپ میراث مکتوب به تصیح آقایان حسن رحمانی و سیدابراهیم اشک‌شیرین، ۱۳۷۹ش، تهران.

این چاپ بر اساس شش نسخه خطی و یک چاپ سنگی به انجام رسیده است. مقدمه‌ای مفصل در معرفی شارح (میبدی)، صفحه‌آرایی چشم‌نواز، اعراب لغات مشکل و اشعار، و فهارس فنی (آیات، احادیث، اشعار فارسی، اشعار عربی، اصطلاحات و مفاهیم، اشخاص، کتاب‌ها، جای‌ها، اقوام و فرق و گروه‌ها) از ویژگی‌های آن است.

منبع

مقدمه مصححان شرح دیوان (چاپ میراث مکتوب)؛ سیدمحمدمهدی جعفری «شرح دیوان منسوب به امیرالمؤمنین علی‌بن ابی‌طالب(ع)».

تهیه و تنظیم: عباسعلی مردی