معرفی نسخه ای خطی از سخنان امام علی(ع) که أبو الحسن محمد بن طاهر جعفری در قرن پنجم جمع آوری کرده است. این نسخه از کشور ترکیه به دست آمده و تحقیق بر آن رو به پایان است و به زودی نشر خواهد یافت.
سخنانامیر المؤمنین علی(ع)یکی از مهمترین منابع فکری علمای مسلمین در میان تمامی فرق اسلامی می باشد، و نیز تأثیر به سزایی بر فرهنگ عامه مردم داشته و دارد. این تأثیر بیشتر خود را بعد از تألیف کتاب «نهج البلاغه» از شخصیتی چون سید رضی (ره)، خود را بیشتر نشان داد.
بعد از «نهج البلاغه» ما با آثاری چند روبرو هستیم که سعی داشتند تا سخنان آن حضرت را جمع و تدوین کنند، مانند «دستور معالم الحکم» قاضی قضاعی، و «قلائد الحکم» اسفرائینی، و «غرر الحکم» آمدی، و «عیون الحکم والمواعظ» ابن الشرقیه واسطی، و «نثر اللآلی» طبرسی، که تمامی این آثار بعضاً به شکل مکرر چاپ شده اند. در بیشتر این مؤلَّفات اکتفا به ذکر قصار کلمات آن حضرت شده، و خطبه ها و نامه ها را نیاورده اند.
چند سال قبل در سفر به ترکیه با نسخه ای کامل از کتابی بسیار مهم آشنا شدم که حاوی کلمات قصار و خطبه ها و نامه های آن حضرت می باشد، و تا به حال شناسایی و چاپ نشده و حتی یادی از نام آن در هیچ منبع کتابشناسی نشده است. این کتاب در ضمن مجموعه ای قدیمی در کتابخانه سلیمانیه نگهداری می شود. قطع آن بیاضی شکل، مُذهَّب و خوش خط و خواناست. کاتب آن از اهل سنت می باشد؛ چون در پایان دیگر نسخه ها دائما یادی و دعایی برای اصحاب می کند. نام این کتاب و نام مؤلف در پشت صفحه اول نسخه این چنین آمده:
«کلمات سید العرب أبی الحسن علی بن أبی طالب صلوات الله علیه، جمعه الأشرف أبو الحسن محمد بن طاهر الجعفری أدام الله نعمته».
مؤلّف (الأشرف الجعفری) از علما و شخصیت های بارز و شناخته شده اصفهان و از وزراء و نقیب این شهر در قرن پنجم بوده است، وی در کتاب های انساب به «اﻷشرف الجعفری، الكافی الوزیر بأصفهان، والعالم المحدث» وصف شده. دو فرزند او از مشاهیر عالمان اصفهان به شمار می آیند؛ یکی سید مفضل و دیگری بانو سیده شمس النهار. سید مفضّل از محدثین به نام این شهر بوده و مکررا نام وی در اسانید روایات دیده می شود و اخبار بسیار نیز در فضائلامیر مؤمنان(ع)در منابع حدیثی از وی نقل شده است.
به هر روی دعای کاتب برای مؤلف به «أدام الله نعمته» دلالت بر آن دارد که او در تاریخ کتابت این نسخه در قید حیات بوده است. از طرفی نیز در پایان نسخه ما تاریخی نیامده، اما خوشبختانه کاتب در پایان دیگر رساله های این مجموعه تواریخی را آورده که از آن جمله می توان از این تاریخ یاد کرد: «منتصف ربیع الآخر سنة أربع وخمسین وسبعمائة». بنابر دعای کاتب برای مؤلّف، او باید در سال ۷۵۴ هجری قمری (یعنی قرن هشتم هجری) زنده می بوده، این در حالی است که مؤلف از علمای قرن پنجم به شمار می آید.
بنابر این قطعا دعای کاتب «أدام الله نعمته» از روی نسخه اصل که نسخه ما از روی آن کتابت شده، انتقال یافته؛ چنانکه روی این دعا دو علامت ضربدر (×) هم کشیده شده و همین دعا نیز در پایان کتاب و در متن برای مؤلّف آمده است که در آنجا نیز این علامت وجود دارد که دلالت بر مرگ مؤلّف دارد.
کاتب این نسخه به طور قطع از اهل سنت بوده، ولی مجموع مواردی چون انتخاب دعای : «علیه السلام» و «صلوات الله علیه» برای حضرت امیر، و خطبه ها و کلماتی که برگزیده شده که موارد زیادی در رابطه با حقّ آن حضرت در جریان خلافت و جنگ جمل و صفین و این دست از مطالب است، و نیز کیفیت درود بر اهل بیت طاهرین (علیهم السلام) در ابتدا و انتهای کتاب بدون ذکر اصحاب، همگی حكایت از تشیع مؤلّف دارند.
البته در یک مورد برای نام خلفای ثلاثه اول دعای «رحمهم الله» آمده، ولی از آنجا که اصل کلام حضرت درباره اخذ حقّ خود از خلفای سابق است و احتمال زیاد شدن آن از کاتب سنّی نسخه ما، و یا حتی احتمال تقیه از خود مؤلف می رود، و در نتیجه نمی توان آن را دلالتی بر عقیده مؤلف دانست.
مؤلف در این کتاب بیشتر سخنانی را ازحضرت امیر(ع)جمع کرده که دال بر حق او در مسئله خلافت و امامت دارد، و یا سخنان و مناظراتی که امام در جریان جنگ جمل و صفین گفته شده و نیز عهد نامه مالک اشتر و سیاست حکومت داری و اخلاقیات و از این دست از مطالب را گردآوری کرده است. وی در پایان کتاب تصریح می کند که خطبه های عجیب آن حضرت را که دال بر توحید و تنزیه دارند، در کتابی جداگانه جمع آوری كرده.
مهمترین نکته درباره روایات و نصوص مندرج در این نسخه آن است که این روایات و نصوص به سه دسته تقسیم می شوند؛ دسته اول: متونی که در هیچ منبعی از منابع حدیثی و ادبی نیامده است. دسته دوم: متونی که در منابع قبل با اختلاف بسیار زیاد آمده اند. دسته سوم: آنهایی که به همان نصّ و عبارت در منابع دیگر آمده اند.
دسته اول و دوم بیشتر مضامین این کتاب را تشکیل می دهند، که مطالعه دقیق تر این کتاب توسط پژوهشگران و محققین را می طلبد.
بِحَمْدِ اللهِ وَمَنِّهِ بلا فاصله پس از دریافت این نسخه کار تحقیق آن را آغاز کرده و بزودی به پایان خواهد رسید.
سید حسن موسوی بروجردی
