پيدايش زمين و فشردگى و از هم گشودگى آن
پرسش :
قرآن و حدیث، در مورد پیدایش و فشردگی و از هم گوشدگی زمین چه می گویند؟
پاسخ :
در این پرسش، دو موضوع مهم، مورد توجّه قرآن و احاديث اسلامى است: يكى چگونگى پيدايش زمين، و ديگرى فشردگى و از هم گشودگى آن.
اينك، توضيحى كوتاه در باره اين دو موضوع:
يك. پيدايش زمين
در مورد چگونگى پيدايش زمين، به طور خاص، در قرآن كريم، چيزى نيامده است ؛ ولى در آيه اى از سوره هود، اشاره شده كه منشأ پيدايش تمام جهانِ مادّه و از جمله زمين، مايع خاصّى بوده كه «ماء» نام دارد:
« وَ هُوَ الَّذِى خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ فِى سِتَّةِ أَيَّامٍ وَ كَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَآءِ.[۱]
او كسى است كه آسمان ها و زمين را در شش روز آفريد، و عرش او بر آب بود» .
در شمارى از احاديث نيز به اين مطلب تصريح شده است، مانند:
كانَ كُلُّ شَى ءٍ ماءً، وَ كانَ عَرشُهُ عَلَى الماءِ.[۲]همه چيز، آب بود و عرش او بر آب قرار داشت.يا
خَلَقَ الشَّى ءَ الَّذى جَميعُ الأَشياءِ مِنهُ، وَ هُوَ الماءُ الَّذى خَلَقَ الأَشياءَ مِنهُ، فَجَعَلَ نَسَبَ كُلِّ شَى ءٍ إلَى الماءِ.[۳]خداوند، چيزى را كه همه چيزها از آن پديد آمدند، آفريد و آن، آب بود و همه چيزها را از آب آفريد و آن گاه، نَسَب هر چيزى را به آب قرار داد.
البتّه در مورد چگونگى تبديل شدن مايع مذكور به زمين، احاديث اين باب، به گونه اى نيستند كه بتوان به نتيجه اى قطعى دست يافت. در عين حال، آيه اى در سوره عنكبوت، مى تواند دعوتگر به مطالعه و پژوهش در باره چگونگى پيدايش زمين در كنار چگونگىِ پيدايش موجودات زنده در آن باشد:
« قُلْ سِيرُواْ فِى الْأَرْضِ فَانظُرُواْ كَيْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ يُنشِئُ النَّشْأَةَ الْأَخِرَةَ.[۴]
بگو: در زمين گردش كنيد و بنگريد كه [خداوند] چگونه آفرينش را آغاز كرد. خداوند، سپس زندگى ديگر را پديد مى آورد» .
كاوش هاى علمى در باره چگونگى پيدايش زمين، تا كنون به فرضيّه هاى مختلفى منتهى گرديده اند. هر چند هيچ يك از اين فرضيّه ها از نظر علمى ثابت نشده است، ليكن آنچه قابل ترديد نيست، اين است كه بدون دخالت نيرويى بى نهايت دانا و توانا، تحوّلاتى كه از بدو پيدايش تا تحقّق شرايط زيستى در زمين ايجاد شده، امكان پذير نبوده اند و او اين تحوّلات را بى هدف انجام نداده است. بنا بر اين، پژوهش هاى علمى در اين باره ـ چنان كه قرآن بِدان تصريح كرده است ـ هم درس خداشناسى اند و هم درس معادشناسى.
دو. فشردگى و از هم گشودگى زمين
قرآن كريم، «فشردگى و از هم گشودگى (رتق و فتقِ)» آسمان ها و زمين را يكى از نشانه هاى توحيد مى داند و در اين باره خطاب به كفّار مى فرمايد:
«أَوَ لَمْ يَرَ الَّذِينَ كَفَرُواْ أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ كَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا.[۵]
آيا كسانى كه كفر ورزيدند، نينديشيدند كه آسمان ها و زمين، فشرده بودند و ما آن دو را از هم گشوديم؟!» .
راغب در المفردات آورده است:
الرَّتقُ: الضَّمُّ وَ الاِلتِحامُ، خِلقَةً كانَ أم صَنعَةً.[۶]رتق، به معناى بستن و پيوستن است، در خلقت (طبيعى) باشد، يا در صنعت.
بنا بر اين، بايد ديد كه: مقصود از فشردگى و از هم گشودگى آسمان ها و زمين چيست ؟ و آنها چگونه دليل بر توحيدند؟
پژوهشگران قرآنى در تبيين اين كه مقصود از «فشرده بودن و از هم گشوده شدن آسمان ها و زمين» چيست، آرا و اقوال مختلفى دارند.[۷]از جمله طنطاوى، آن را منطبق با نظريّه جدا شدن زمين از خورشيد دانسته است ؛[۸]ليكن با توجّه به احاديث اين باب، دو معنا نزديك تر به واقع به نظر مى رسند:
- «رتق (فشردگى)» اشاره است به پيوستگى زمين و كُرات آسمان در آغاز خلقت، هنگامى كه تمام جهان مادّه به صورت مايعى بوده است ؛ مايعى كه قرآن از آن به «ماء» تعبير كرده و احاديث اسلامى، آن را اساس آفرينش جهان دانسته اند و «فتق (از هم گشودگى)» اشاره به جدا شدن عناصر مربوط به زمين از موادّ مربوط به كرات آسمانى است.
- «رتق (فشردگى)» اشاره به دورانى است كه فضا آماده پيدايش ابر و باران نبوده و زمين براى رويش گياه، آمادگى نداشته است و «فتق (از هم گشودگى)» اشاره به دورانى است كه شرايط زندگى در زمين، فراهم گرديده است.
بنا بر اين، آنچه در انتهاى حديث شماره ۴ (ص ۱۶۰) آمده كه امام باقر عليه السلام به هم فشرده بودن زمين و آسمان را به شدّت نفى مى فرمايد، ممكن است ردّ اين پندار باشد كه زمين و آسمان به صورت كنونى، به هم پيوسته بوده اند ؛ امّا فشرده بودن آنها در ابتداى آفرينش، به صورتى كه در صدر همين روايت آمده، ايرادى ندارد.
به هر حال، رتق و فتق زمين، چه به معناى پيوستگى آن با كرات آسمانى در آغاز آفرينش و جدا شدن از آنها در مراحل بعد، و چه به معناى فراهم نبودنِ شرايط زيستى در آن در دوران هاى اوّليه و مهيّا شدن آن براى زندگى در دوران هاى بعدى، بى ترديد، حاكى از قدرت و حكمت نيرويى است كه اين مراحل و دوران ها را به وجود آورده است و يكى از ادلّه متقن توحيد و خداشناسى به شمار مى رود.
[۱]هود : آيه ۷ .
[۲]ر . ك : ص ۱۵۸ ح ۳ .
[۳]ر . ك : ص ۱۶۰ ح ۴ .
[۴]عنكبوت : آيه ۲۰ .
[۵]انبيا : آيه ۳۰ .
[۶]مفردات ألفاظ القرآن : ص ۳۴۱ مادّه «رقع» .
[۷]ر.ك : الميزان فى تفسير القرآن : ج ۱۴ ص ۲۷۸ ، تفسير نمونه : ج ۱۳ ص ۳۹۵ ، زمين و آسمان و ستارگان از نظر قرآن : ص ۶۰ .
[۸]الجواهر ، طنطاوى : ج ۱۰ ص ۱۹۷ .
بخش پاسخ گویی پایگاه حدیث نت
