روايات رضوى

رخدادهاى مهمّى در عصر امام رضا(ع) به وقوع پيوست كه بر تعداد و گونه هاى روايات نقل شده از ايشان ، تأثير مستقيم داشت. اين رخدادها را مى توان در عناوينى همچون «گسترش انديشه كلامى» و «فتنه واقفيه» خلاصه كرد.

۱ . گسترش انديشه كلامى

انديشه هاى كلامى گوناگونى در نيمه دوم قرن دوم هجرى در جامعه علمى و دينى آن روز ، پديدار شد. آزادى نسبى در واگويى انديشه ها و مناظرات درونْ دينى و برونْ دينى ، روز به روز توسعه مى يافت، به گونه اى كه برخى محافل در بغداد و خراسان ، تنها براى مناظره شكل مى گرفت. براى نمونه ، خانه يحيى بن خالد در بغداد ، محلّ برپايى سلسله جلسات مناظره متكلّمان مسلمان و غير مسلمان بود .[۱]اين جلسات در دوره مأمون ، گسترش بيشترى يافت . نهضت ترجمه و آزادى نسبى ابراز عقايد ، حتّى در دربار خليفه ، از عوامل اين مباحثات بود.

عالمان رسمى كه تنها بخشى از روايات نبوى را با واسطه هاى نامطمئن در اختيار داشتند، توانايى پاسخ گويى به شبهات و پرسش هاى جديد را نداشتند؛ چه اين كه بخشى از شبهات وارد شده ، اساساً عقلى بود و تنها با نقل روايات ، قابل پاسخ گفتن نبود . امّا متكلّمان شيعى كه همواره توفيق بهره بردارى از سرچشمه زلال معرفت را داشتند ، از وضعيت بسيار مطلوب ترى برخوردار بودند. در رأس اين جريان ، حضور امام رضا(ع) بسيار تابناك مى نمود. ايشان ، پاسخ گوى سؤالات متكلّمان مسلمان و غير مسلمان بودند. از اين رو ، تعداد روايات كلامى امام رضا(ع) از لحاظ حجمى ، بيش از ديگر گونه هاى روايت شده از ايشان است.[۲]حتّى به نظر مى رسد به نسبت ديگر معصومان نيز ، مباحث كلامى امام(ع) بيشتر باشد. امروزه بيش از سى درصد كلّ روايات باقى مانده از امام رضا(ع) به مسائل كلامى اختصاص دارد. به جرئت مى توان گفت اگر امام باقر(ع) و امام صادق(ع) در عصر خويش پايه هاى فقه شيعى را استوار ساختند، در اين دوره ، امام رضا(ع) بنياد كلام شيعى و بويژه مسئله امامت را بيش از پيش ، مستحكم ساخت . مباحث اعتقادى كه در اين دوره در جامعه نمود بيشترى داشت و امام(ع) در باره آن سخن گفته ، عبارت اند از : توحيد (اوصاف خدا، رؤيت خدا، جسمانيت، قضا و قدر، جبر و تفويض) ،[۳]نبوّت (معرّفى و پيراستن انبيا از خطا و گناه) و امامت (تقريباً تمام مباحث مربوط به آن).[۴]

نگاه متفاوت امام(ع) به مسئله توحيد - كه خلاف انديشه متكلّمان رايج آن دوران بود - سبب شد تا در زمان ولايت عهدى، افراد و گروه ها براى فهم صحيح آن و يا اساساً از سرِ كنجكاوى به خراسان آمده ، با نظريات توحيدى امام(ع) آشنا شوند.

۲ . فتنه واقفيه

آغاز امامت امام رضا(ع) با فتنه واقفيه همراه بود. توقّف در امامت امام هفتم و تأسيس يك فرقه منحرف در شيعه ، شبهات جديدى را در مسئله امامت در مجموعه هاى درونْ مذهبى شيعه ايجاد كرد و چيزى نگذشت كه اين شبهات ، به بيرون تراوش نمود. علنى شدن شبهات و سؤالات از سويى ، و ظهور انحراف در برخى وكيلان و نمايندگان امام كاظم(ع) ، از سوى ديگر ، سبب شد كه زمينه براى تبيين مسائل امامت ، بيش از پيش فراهم آيد. بنا بر اين ، در اين دوره ، مباحث مربوط به امامت ، بسيار پُررنگ و به صورت علنى از زبان امام رضا(ع) مطرح شد.[۵]اين گونه مباحث در دوره ولايت عهدى امام(ع) بروز بيشترى داشت. گزارش زير ، تا حدودى بيان كننده فضاى حاكم در خراسان است .

در حديثى به نقل از عبد العزيز بن مسلم آمده است :

در زمان على بن موسى الرضا(ع) در مرو بوديم و روز جمعه در مسجد جامع ، اجتماع كرده بوديم. مردم در باره امامت ، گفتگو و بحث مى كردند و اختلاف نظرهاى موجود در مسئله امامت را بيان مى كردند. من نزد سيّد و مولاى خود امام رضا(ع) رفتم و او را از گفتگوى مردم ، آگاه ساختم. ايشان تبسّمى كرد و فرمود : «اى عبد العزيز! قوم ، گرفتار جهل شدند و در باورهاى خود ، فريب خوردند؛ يعنى هر چه را خودشان دين دانسته بودند ، گرفتند و حق را از دست دادند، در حالى كه حق تعالى ، پيامبر گرامى خود را قبض روح نكرد ، مگر آن كه دين را براى او تمام كرد و قرآن را بر او نازل ساخت كه در آن ، تفصيلِ هر چيزى بيان شده است. در قرآن ، همه اشيا از حلال و حرام و حدود و احكام و جميع آنچه تمام مردم به آن احتياج دارند ، آمده است ... و حق تعالى در حجّة الوداع - كه آخر عمر پيامبر صلى اللّه عليه و آله بود - اين آيه را نازل كرد : «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِى وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَمَ دِينًا» .[۶]و اين آخرين فريضه اى بود كه نازل فرمود و بعد از آن ، هيچ فريضه اى نازل نساخت».[۷]آن گاه امام(ع) به طور مفصّل ، جايگاه امامت را براى عبد العزيز ، ترسيم مى كند .[۸]