دلالت «إنّما» بر حصر در آیه ولایت

آیه ولایت:

إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَوٰةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکَوٰةَ وَ هُمْ رَاکِعُون.[۱]

همانا ولی شما، تنها خدا و پیامبر اوست و کسانی که ایمان آورده اند؛ همان کسانی که نماز بر پای می دارند و در حال رکوع، زکات می دهند.

دلالت «إنّما» بر حصر

فخر رازی، در تفسیر معروف خود، در مورد کلمه «إنّما» در آیه، اشکال کرده که این کلمه، دلالت بر حصر نمی کند و حصر، از آن فهمیده نمی شود. بنا بر این، ولایت، منحصر در خدا و رسول(ص) و علی(ع) نمی شود؛ بلکه دیگران نیز می توانند ولایت داشته باشند. به عبارت دیگر، «اثبات شیء، نفی ما عدا نمی کند».[۲]

در پاسخ فخر رازی، به سه نکته اشاره می شود:

۱. اکثر قریب به اتّفاق نحویان، اصولیان، مفسّران و بزرگان ادب، در کتاب های خود، تصریح می کنند که از «إنّما»، حصر فهمیده می شود.[۳]

۲. فخر رازی در آیه ولایت می گوید که «إنّما» بر حصر دلالت ندارد؛ امّا در آیات دیگری که با «إنّما» آمده، حصر را فهمیده است. این آیات عبارت اند از:

(فَإِنَّمَا عَلَیکَ الْبَلَاغُ.[۴]

فقط رساندن پیام، بر عهده توست).

(یَسْٔلُونَکَ عَنِ السَّاعَةِ أَیّانَ مُرْسَاهَا قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِندَ رَبِّی.[۵]

از تو در باره قیامت می پرسند که وقوع آن، چه وقت است؟ بگو: علم آن، تنها نزد پرودگار من است).

(قُلْ إِنَّمَا أَتَّبِعُ مَا یُوحَیٰ إِلَی مِن رَّبِّی....[۶]

بگو: من تنها آنچه را از پروردگارم به من وحی شود، پیروی می کنم).

(إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلَی الَّذِینَ یسْتَٔذِنُونَکَ وَ هُمْ أَغْنِیاءُ....[۷]

ایراد، فقط بر کسانی است که با این که توانگرند، از تو اجازه [برای ترک جهاد] می خواهند.

(قَالَ إِنَّمَا یَأْتِیکُم بِهِ اللهُ إِن شَاءَ وَ مَا أَنتُم بِمُعْجِزِینَ.[۸]

گفت: خداست که اگر بخواهد، آن را برای شما می آورد و شما، عاجز کننده[ی او] نخواهید بود).

(إِنَّمَا أَنتَ مُنذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هَادٍ.[۹]

تو تنها هشدار دهنده ای، و برای هو قومی، هدایتگری است).

به نظر فخر رازی، در همه این موارد، کلّمه «إنّما» برای حصر است. فقط وقتی به آیه ولایت می رسد، ادّعا می کند که «إنّما» مفیدِ حصر نیست. ظاهراً ایشان با ولایت مشکل دارد، نه با معنای کلمه «إنّما»؛ وگر نه توجیه علمی برای فرقی که گذاشته، وجود ندارد.

۳. لُبّ سخن فخر رازی، این است که «إنّما»، حصر حقیقی نیست، در حالی که اصل «إنّما» برای حصر حقیقی وضع شده است و حمل آن بر حصر اضافی، نیازمند دلیل و قرینه است و به دلیل نزول جداگانه آیه ولایت و سبب نزول خاصّ آن، چنین قرینه ای وجود ندارد.